Startpagina RULA

Wees waakzaam voor het sluipende gevaar van mestgassen

Elk jaar vallen er op landbouwbedrijven slachtoffers door mestgassen. Deze venijnige gassen zijn onzichtbaar en ook onze neus is hier niet te vertrouwen. Het feit dat ze explosief en/of bedwelmend zijn, maakt van hen een levensbedreigende cocktail. Er zijn dus meer dan redenen genoeg om alert te zijn bij werkzaamheden in en om een stal of mestopslag. Naast landbouwers en hun familieleden worden ook de toegesnelde hulpverleners met deze gevaren geconfronteerd.

Leestijd : 8 min

Het is telkens weer schrikken wanneer er nieuwsberichten verschijnen over slachtoffers van mestgassen. De gevaren zijn nochtans bekend, maar toch is er vaak onvoldoende aandacht voor de veiligheid.

Belangrijke problematiek

De brandweer komt meestal als een van de eersten op zo’n plek van onheil, waardoor het niet verwonderlijk is dat men ook daar veel aandacht besteedt aan de mestgassenproblematiek. Mestgassen kunnen immers zelfs experten op een onbewaakt moment verrassen.

Sergeant Ruben Dejonckheere (post Leke – HVZ Westhoek) is sinds 2017 adviseur gevaarlijke stoffen (AGS) en coördinator van het zonale interventieteam gevaarlijke stoffen (IGS). Binnen de brandweerschool West-Vlaanderen (Wobra) geeft hij ook cursussen over de problematiek. “Ik word opgeroepen om bijstand te verlenen bij incidenten met gevaarlijke stoffen, dus ook met mestgassen. Ik verdiepte me in de materie, onder meer door contacten met de Nederlandse specialiste Jetty Middelkoop. Zij is al 20 jaar AGS bij de brandweer van Amsterdam-Amstelland.

Dirk Vens is postoverste bij de brandweer in Heule. “Ik kwam in 2017 voor het eerst in contact met de gevaren van mestgassen. We kregen immers een oproep nadat er varkens door hun roosters waren gezakt. Ik werd er toen als leidinggevende geconfronteerd met een aantal vragen hieromtrent.” Ook Dirk Vens verdiepte zich sindsdien in de materie en geeft hier lessen over.

Ruben Dejonckheere en Dirk Vens zijn beiden actief in West-Vlaanderen, de provincie met de meeste veebedrijven. Het is dus niet verwonderlijk dat ze met deze belangrijke problematiek te maken krijgen.

Mestopslag is een potentieel gevaar

Mest heeft een geurtje, maar dat is eigenlijk een goed teken. “Zolang je de gassen kunt ruiken, dreigt niet het grootste gevaar”, stelt Ruben Dejonckheere. “De gassen tasten immers de geurzenuwen aan, waardoor we ze uiteindelijk niet meer ruiken en het gevaar dus niet meer merken.”

Mest is (deels) verteerd voedsel. De samenstelling van de mest varieert dus naargelang het rantsoen van de dieren. De mestgassen ontstaan meestal vanuit dat voeder. De gassamenstelling varieert dus navenant. Waar er mest opgeslagen wordt, is er dus ook een potentieel gevaar. Denk hierbij aan opslag in mestkelders (al dan niet onder een roostervloer), in silo’s, mesttanks of mestverwerkingsinstallaties.

Drie heel gevaarlijke gassen

CH4 Een van de belangrijkste mestgassen is methaan (CH4). Methaan is aardgas en dus sterk ontvlambaar en explosief. Dejonckheere: “Methaan is lichter dan lucht. Het gas komt door het rooster naar boven en verspreidt zich over de volledige stal. De kleinste vonk is dan voldoende voor een ontploffing. Denk bijvoorbeeld aan een mestrobot die zich aansluit om op te laden, een elektrische vliegenvanger, werkzaamheden zoals lassen of slijpen... Het gebeurde al dat iemand onoplettend een brandende sigaret doorheen een rooster gooide, waarna de boel ontplofte.”

CO2 Koolstofdioxide (CO2) wordt vaak aanzien als een ongevaarlijk gas. Het komt immers vrij bij onze ademhaling. Zoals steeds is een teveel echter gevaarlijk, zeker in kleinere ruimtes. Dat teveel ontstaat zelfs bij lage concentraties. Bij een niveau van 0,5% van de luchtsamenstelling wordt al de arbeidsgrenswaarde bereikt. Het gas werkt immers verstikkend, omdat je lichaam geen CO2 meer kan afgeven én dus ook geen zuurstof meer kan opnemen. Het geurloze CO2 is zwaarder dan lucht. “Dit gas zal dus eerst onderaan blijven hangen in een gesloten ruimte”, legt Dirk Vens uit. “Door hun kleinere lichaamshoogte en het feit dat ze met hun muil korter tegen de grond lopen, worden meestal eerst de dieren getroffen. Ze raken bewusteloos en overlijden een tijdje later. Wanneer een volwassene zo’n stal binnenkomt, dreigt er natuurlijk ook gevaar. Je ruikt het gas niet, maar het hangt er wel.”

H2S Iedereen kent wel de afschuwelijke geur van rotte eieren afkomstig van waterstofsulfide (H2S). Zwavel zit in de voeding van dieren en komt zo ook in de mest terecht. Bij de vertering van die resten ontstaat H2S. Ook dit gas is erg toxisch en zwaarder dan lucht. “Twee ademteugen zijn al fataal. De fase waarbij je die rotte eieren nog ruikt, is de minst onveilige”, stelt Ruben Dejonckheere. “Bij 0,13 parts per milion (ppm) H2S ruik je die rotte eieren. Bij 78 ppm is je geurorgaan echter al na 2 minuten ‘verbrand’. Je ruikt het niet meer, maar het gas is er nog wel. Wanneer je 10 minuten in deze concentratie vertoeft, is er weinig kans op overleving. De dodelijke dosis is dus heel laag. Wanneer je dode zwaluwen ziet liggen of je hond valt dood bij het betreden van de stal, moet je onmiddellijk gealarmeerd zijn. Een hond heeft een hogere ademhalingsfrequentie en loopt lager bij de grond en zal dus sneller getroffen worden.”

“Een typische situatie is het onbeschermd reinigen van de geleegde mestput”, vervolgt Dirk Vens. “Hoe dieper je erin afdaalt, hoe hoger de concentratie van deze zwaardere gassen. Hier kom je niet levend uit. Bij dergelijke ongevallen zien we vaak meerdere slachtoffers omdat men, eveneens onbeschermd, het eerste slachtoffer wil redden. Het gevaar dreigt natuurlijk even goed ook voor de toegesnelde hulpverlener(s).”

info-p12

Naast deze 3 erg dodelijke gassen, ontstaan uit mest ook nog ammoniak (NH3) en waterstofcyanide (HCN). Vermits deze 2 mestgassen sneller vervliegen – ze zijn lichter dan lucht – vormen ze een minder groot acuut gevaar. Iedereen kent ook wel de irriterende scherpe geur van NH3. Daardoor ben je gewaarschuwd en zal je minder geneigd zijn om risico’s te nemen.

Heel wat gevaarlijke situaties

Op de mest in de mestput ontstaat, vooral in rundveestallen, een verharde ‘koek’. Deze laag houdt niet alleen mestgeuren tegen, eronder broeien mestgassen. Vens: “Bij het verpompen van mest wordt de mest meestal eerst gemixt. Daardoor zal de bovenliggende koek breken en worden de mestgassen massaal vrijgesteld. Als op dat moment nog dieren op de roosters staan, zijn deze een vogel voor de kat. Het mixen van de mest met een open tractorcabine vormt ook een acuut risico voor de landbouwer. Dit is dus een erg risicovol moment, zelfs in open stallen.”

Wanneer je mest wil mixen, haal je best alle dieren van stal.
Wanneer je mest wil mixen, haal je best alle dieren van stal. - Foto: Jetty Middelkoop

Varkenshouders zijn zich vaak wat meer bewust van de gevaren. De gassen komen immers continu vrij en worden in moderne stallen afgezogen naar een luchtwasser. Toch zijn er ook typische situaties waarvoor de brandweer wordt opgeroepen. “De zuren die in de mest ontstaan, veroorzaken betonrot bij de palen en roosters. Wanneer de roosters plots doorzakken, belanden de varkens in de mestput. Een penibele situatie waarbij men ons oproept”, vertelt Ruben Dejonkheere. “We krijgen ook regelmatig te maken met schuim dat doorheen de roosters in de hokken komt. Dat schuim ontstaat onder andere doordat vers voer in de mest terechtkomt. Eens de schuimvorming is gestart, kun je dit proces niet meer stilleggen. Door het CO2-gas verliezen de dieren het bewustzijn om even later te overlijden. Er schuilt in deze situatie uiteraard ook een groot gevaar voor de landbouwer zelf.

En zo boorde er ook iemand een waterput doorheen heel oude turflagen, waardoor gelijkaardige gassen vrijkwamen. Die put werd afgesloten met een deksel, maar bij het opheffen ervan werd dit de landbouwer onmiddellijk fataal.”

Dirk Vens en Ruben Dejonkheere wijzen beiden ook op de gevaren van mestverwerkingsinstallaties. Sowieso heeft men daar te maken met gasvorming. Een fout in het proces of een foutieve manipulatie kunnen dodelijk zijn. “Daarnaast wordt soms het spuiwater van een luchtwasser in de mest gemengd. Het zuur uit het waswater zal leiden tot een evenwichtsverschuiving met extra gasvorming tot gevolg; een risicovol moment dus. Ook lopen op een mestzak is niet zonder risico’s. De overdrukventielen kunnen onmerkbaar giftige gassen vrijgeven.”

Risico’s beperken

“Eigenlijk kun je niets doen om gasvorming te voorkomen”, stelt Dirk Vens. “Je kunt niet stoppen met je dieren te voederen en men zal het aandeel zwavel in het voeder niet reduceren in het kader van deze thematiek. Eens de gasvorming uit mest is gestart, kun je dit ook niet stopzetten. Je kunt de ‘gaskraan’ niet dichtdraaien.

De sector evolueerde natuurlijk: er gebeuren vandaag heel wat industriële processen op en rond een landbouwbedrijf, denk bijvoorbeeld ook aan die mestverwerkingsinstallaties.”

“Wat de veehouder wél kan doen, is rekening houden met de gasvorming en de risico’s verkleinen. Het grootste gevaar dreigt wanneer je een stabiele situatie verandert, bijvoorbeeld door de mest te mixen of er iets aan toe te voegen zoals voer of spuiwater. Het ruiken van H2S moet ook steeds een trigger zijn voor gevaar”, vult Ruben Dejonckheere aan. Beiden geven enkele tips.

Wanneer je de mest wil mixen, haal je het best de dieren van stal. De dieren zijn immers vaak het eerste slachtoffer van mestgassen. Houd ook iedereen op afstand van de betrokken ruimtes en de onmiddellijke omgeving. Vergeet namelijk niet dat er een dodelijke wolk nabij de stal kan ontstaan. Dit kan trouwens ook gebeuren bij het mixen of mengen van een mestverwerkingsinstallatie. Wanneer je mixt met een bemande tractor in de stal, zorg er dan voor dat de cabine volledig afgesloten is en de ventilatie in de cabine uitstaat. Anders zuig je de dodelijke gassen naar binnen. Het is ook belangrijk om vooraf iemand te verwittigen als je een gevaarlijke klus gaat doen.

info-p14

Schuimvorming kun je gecontroleerd beperken door antischuimmiddelen toe te voegen. Weet echter dat de gasvorming wel zal blijven voortduren tot het mengsel uitgereageerd is. Verder wijzen de brandweerspecialisten ook op accidentele situaties waarbij een gevaar ontstaat met mestgassen: het uitvallen van de ventilatie in de stal of het afbreken van een voederleiding boven een mestput.

Schuimvorming in een varkensstal in Middelkerke. De gasvorming blijft voortduren tot het mengsel is uitgereageerd.
Schuimvorming in een varkensstal in Middelkerke. De gasvorming blijft voortduren tot het mengsel is uitgereageerd. - Foto: Ruben Dejonckheere

Een gouden raad is om bij situaties met mestgassen zo snel mogelijk te (laten) ventileren én natuurlijk de hulpdiensten te verwittigen!

Beschermingsmateriaal en meettoestel noodzakelijk

Volgens beide heren zou iedereen die met de aangehaalde situaties te maken heeft zeker over een degelijk meettoestel moeten beschikken. Dat is een eenmalige aankoop waarmee je levens redt. Je kunt de situatie in een oogopslag inschatten.

Een degelijk meettoestel is essentieel.
Een degelijk meettoestel is essentieel. - Foto: AV

“De concentraties aan CH4, zuurstof en H2S kunnen worden gemeten. Je krijgt een waarschuwend geluidssignaal wanneer de eerste alarmdrempel (10%) wordt bereikt. Wanneer de concentraties oplopen naar 20% (een vijfde van het toxiciteitsniveau) krijg je een permanent alarm dat je niet kunt afzetten. Dan moet je zeker de veiligheidszone opzoeken.”

In West-Vlaanderen kunnen veehouders beschermingsmateriaal en meettoestellen ontlenen bij de brandweer. De provincie heeft in samenwerking met de 4 West-Vlaamse brandweerzones enkele uitleendepots van beschermingsmateriaal en meettoestellen uitgerold. Veehouders kunnen gratis een veiligheidspakket ontlenen in de brandweerposten van Diksmuide, Ieper, Kortrijk, Tielt, Gistel en Oostkamp. Aan het gratis gebruik van deze veiligheidsapparatuur is slechts één voorwaarde gekoppeld: enkel veehouders die een opleiding van 3 uur gevolgd hebben, kunnen de apparatuur uitlenen. Na het volgen van de opleiding ontvangt de veehouder een attest dat hij moet voorleggen bij het ontlenen van materialen. Inagro organiseert regelmatig een opleiding over het gebruik van beschermingsmateriaal tegen mestgassen (www.inagro.be).

In West-Vlaanderen kun je gratis een veiligheidskoffer uitlenen mits je een opleiding hebt gevolg. Daarin zit een meettoestel en een gelaatscherm, een rugzak met persluchtfles en een reservefles, een reddingsgordel en een reddingstouw.
In West-Vlaanderen kun je gratis een veiligheidskoffer uitlenen mits je een opleiding hebt gevolg. Daarin zit een meettoestel en een gelaatscherm, een rugzak met persluchtfles en een reservefles, een reddingsgordel en een reddingstouw. - Foto: AV

Wanneer je gevaarlijke werkzaamheden plant, is dit materiaal zeker aangewezen. In zo’n veiligheidskoffer zitten een gelaatscherm, een rugzak met persluchtfles en een reservefles, een reddingsgordel en een reddingstouw. Een tweede kist bevat een meettoestel zoals hierboven beschreven.

Waarom zou je aarzelen om zo’n opleiding te volgen?

Anne Vandenbosch

Lees ook in RULA

Meer artikelen bekijken