Vlaanderen gaat in beroep tegen ‘hamstervonnis’

Het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg in Brussel impliceert dat het Vlaamse Gewest moet voorzien in een daartoe vereiste minimumoppervlakte aan geschikt leefgebied met hamstervriendelijke teelten en een voldoende grote hamsterpopulatie.

Milieuverenigingen halen gelijk

In de commissie Leefmilieu van het Vlaams Parlement van 20 mei nam Mieke Schauvliege (Groen) het op voor de wilde hamster. Onder de Europese Habitatrichtlijn geniet dit diertje sinds 1994 de strengste bescherming. Toch leven er momenteel enkel nog in de Limburgse deelgemeente Widooie enkele tientallen exemplaren. Milieuorganisaties stellen dat voor het in stand houden van de soort er 10 à 20.000 exemplaren nodig zijn. 600 ha aan hamstervriendelijk leefgebied is volgens deze verenigingen een minimum. De milieuverenigingen stapten in augustus 2023 naar de rechter. Ze kregen gelijk.

27 soortenbeschermingsprogramma’s

In totaal zijn er momenteel 27 officiële soortenbeschermingsprogramma’s (SBP’s) van kracht. Begin 2024 is het soortenbeschermingsprogramma voor de bever vastgesteld. Voor de knoflookpad gebeurde dat op het einde van 2024. De beheerregeling voor grote meeuwen werd afgewerkt en werd begin 2025 vastgesteld. Het soortenbeschermingsprogramma voor de hamster stond ook op het punt afgewerkt te worden, maar er werd beslist het niet als afzonderlijk soortenbeschermingsplan vast te stellen en het te integreren in een breder actieplan rond landbouwbiodiversiteit. Dit zal op zijn beurt in 2025 binnen het ruimer kader van de Natuurherstelverordening vorm krijgen.

Of de poging om het soortenbeschermingsplan van de wilde hamster in het breder actieplan rond landbouwbiodiversiteit te integreren een antwoord biedt op deze uitspraak, is volgens Schauvliege de vraag. Ze zegt dat er al een soortenbeschermingsplan bestaat voor bijvoorbeeld akkervogels, waarbij dus ook uitgegaan wordt van het habitat eerder dan de soort. Maar de resultaten van dit plan laten te wensen over. Schauvliege omschrijft de trend voor de broedvogels in akkers en weides nog maar eens dramatisch, met een verdere sterke afname in 2024. Ook de patrijs doet het niet goed en wordt zelfs bejaagd in Vlaanderen.

Commissielid Maurits Vande Reyde (Onafhankelijke) liet zich ontvallen dat de rechtszaak rond de bescherming van de hamster werd aangespannen door de vzw’s Dryade en Vogelbescherming Vlaanderen die vanuit de Vlaamse Regering rijkelijk worden gesubsidieerd.

Geïntegreerde aanpak is beter

Minister Jo Brouns zei dat hij betreurt dat de toch wel aanzienlijke inspanningen die de afgelopen jaren voor de hamster werden gedaan nog niet gezorgd hebben voor het gewenste resultaat op het terrein. Vlaanderen heeft nochtans de voorbije jaren grote inspanningen gedaan om aan de engagementen te kunnen voldoen. Dat gebeurde zowel op budgettair vlak als gecoördineerd op het terrein. De minister is van plan om namens het Vlaamse Gewest in beroep gaan tegen dit vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Brussel. Het beroep zal zich toespitsen op het verduidelijken van de inspanningen die door zijn voorgangers zijn gedaan. Zijn ministeriële voorganger communiceerde in 2023 dat een afzonderlijk soortenbeschermingsprogramma niet wenselijk is. Brouns is het daar in grote lijnen mee eens.

Uit een evaluatie bleek dat een geïntegreerde aanpak waarbij gelijktijdig ook naar andere bedreigde akkersoorten zou worden gekeken een betere aanpak vormde. Het aangekondigde plan voor het herstel van akkerbiodiversiteit beoogde een algemeen plan van aanpak om de basisbiodiversiteit in door akkers gedomineerde landbouwgebieden te herstellen. Specifieke soortgerichte maatregelen in functie van kritische soorten, zoals in dit geval de hamster, bleken in het verleden immers onvoldoende effectief als een dergelijke basisbiodiversiteit niet kon worden gegarandeerd.

Jo Brouns is zelf voorstander van een geïntegreerde aanpak die doelen, instrumenten en verantwoordelijkheden samenbrengt in een overkoepelend plan van aanpak. Hij heeft zijn administratie de opdracht gegeven om een actieplan op te maken, gebaseerd op basis van het ontwerp soortenbeschermingsprogramma.

Ondertussen blijft hij zich inzetten op het afsluiten van gepaste beheerovereenkomsten, ecoregelingen en innovatieve beheerovereenkomsten in het huidige leefgebied van de hamster. De minister laat onderzoeken of ook kleine aanpassingen en vereenvoudigingen de opname van zo’n beheerovereenkomst kan verhogen, zonder hierbij de doelen uit het oog te verliezen.

Overlevingskansen maximaliseren

“Ecologisch gezien”, zo meent Brouns, “is de hamster een soort die sterk investeert in voortplanting om verliezen ten gevolge van predatie te compenseren. Gezien het feit dat hamsters prooidieren zijn, is het niet verwonderlijk dat de belangrijkste natuurlijke oorzaak van sterfte predatie is. Dat is minstens 80%.”

De eerste prioriteit is te voorzien in voldoende en kwalitatief goed leefgebied. Bij het inrichten van de uitzetpercelen werd reeds werk gemaakt van predatiewerende maatregelen, maar dat blijkt onvoldoende te zijn. Bekeken wordt of aanvullend kan overgegaan worden tot effectieve predatorcontrole om de overlevingskansen van de uitgezette dieren te kunnen maximaliseren.

Brouns herinnert aan het eerste soortenbeschermingsprogramma, dat liep van 2015 tot juli 2023. Het doel was om 2 leefgebieden, in totaal 250 ha, onder hamstervriendelijk beheer te brengen op een termijn van 10 jaar. Met die aanpak is men tot een totaaloppervlakte van 90 ha geraakt. In de loop van de vorige legislatuur is de oppervlakte onder hamstervriendelijk beheer echter opnieuw gehalveerd. Dit lijkt Brouns grotendeels te wijten aan draagvlakverlies voor natuur bij de landbouwers de afgelopen jaren.

In de buurlanden ook niet evident

Verwijzend naar Nederland stelt minister Brouns vast dat onze noorderburen met dezelfde problematiek kampen. Het Nederlandse hamsterbeleid wordt als toonaangevend beschouwd, maar slaagt er ook niet in om de hamsterpopulatie op een stabiel niveau te krijgen. Nederland investeert al 20 jaar in het aan boord houden van de hamster. Ondanks al die inspanningen is er nog steeds geen sprake van een op zichzelf staande populatie. Men wijt dit aan de klimatologische omstandigheden, de natte zomers en de predatie.

In de Franse Elzas ziet de Vlaamse minister wel een geleidelijke stijging in de populatie en ook hier staat daar een aanzienlijke inspanning van de overheid tegenover. Er wordt echter ook nog steeds volop gekweekt en uitgezet. De cijfers kunnen dus een vertekend beeld geven. Frankrijk investeerde in 2023 om en bij de 700.000 euro aan beheerovereenkomsten met 146 landbouwers, specifiek gericht op hamstervriendelijk beheer.

Juridische verplichting

Wanneer je leest en hoort welke inspanningen er geleverd worden om die soort aan boord te houden, krijg je de volgens minister Brouns terechte opmerking of dit nu dé prioriteiten zijn voor een overheid. Voor anderen is het allemaal te weinig omdat de resultaten uitblijven. Hoeveel men moet investeren en of het sop de kolen nog wel waard is, is voer voor maatschappelijk debat. Momenteel is het echter zo dat de Habitatrichtijn Vlaanderen ook juridisch verplicht om al het nodige te doen om die soort aan boord te houden.

Minister Brouns is van oordeel dat we ons in eerste instantie moeten blijven inspannen voor de akkerbiodiversiteit. De hamster maakt daar deel van uit. Omdat veel van die soorten nu eenmaal verbonden zijn aan akkers en landbouwpraktijken, betekent dit dat er blijvend moet gezocht worden naar een manier om de landbouwers mee te krijgen in dit verhaal, waarbij hun productiviteit en inkomen gegarandeerd blijven. De noodzakelijke realisatie van dit leefgebied mag landbouw dus niet uitsluiten. De inrichting met voldoende hamstervriendelijke maatregelen dient te gebeuren in samenwerking met de lokale landbouwers.

Geen onmogelijke opgave

Brouns is er van overtuigd dat de investeringen die Frankrijk en Nederland jaarlijks doen om de hamster te kunnen behouden, ook voor Vlaanderen budgettair geen onmogelijke opgave zijn. Binnen het gemeenschappelijk landbouwbeleid is ruimte voorzien voor gerichte beheerovereenkomsten die deels met Europese middelen gefinancierd worden. Vlaanderen zal echter, in nauw overleg met Wallonië, opnieuw sterk moeten investeren in draagvlak bij de landbouwers om te komen tot voldoende grote clusters voor hamstervriendelijk beheer.

Net omdat die samenwerking met de landbouwsector nog steeds het knelpunt is, diende de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) samen met PXL BIO-Research, Boerennatuur Vlaanderen en diverse andere partners een voorstel in bij L'Instrument Financier pour l'Environnement (LIFE) van de Europese Commissie. Het LIFE-project beoogt een paradigmaverschuiving, waarbij landbouwers een centrale rol opnemen in het behoud van de Europese hamster en bij uitbreiding van de agrarische biodiversiteit. Deze vernieuwende visie werd uitermate gewaardeerd door de Europese Commissie, wat resulteerde in een positieve projectgoedkeuring voor implementatie ervan in Vlaanderen, Nederlands Limburg en Noordrijn-Westfalen in Duitsland.

De Vlaamse minister voor Omgeving en Landbouw is voorstander van een overlegmodel waarbij er in vertrouwen en in dialoog gezocht wordt naar oplossingen voor maatschappelijke problemen en uitdagingen. Hij gelooft dat men tot de beste aanpak kan komen indien met alle belanghebbenden rond de tafel wordt gezeten voor een open en constructieve dialoog. Dryade kiest volgens minister Brouns echter niet voor overleg maar voor gerechtelijke procedures. Dat is volgens hem niet de juiste weg.

“De Vlaamse steun die door mijn voorganger aan de organisatie Dryade werd toegekend, is stopgezet”, verduidelijkte Brouns nog.

Fons Jacobs