Hennep biedt kansen voor sanering van PFOS-vervuiling
De Vlaamse regering en 3M Belgium zijn overeengekomen dat het bedrijf uit Zwijndrecht 571 miljoen euro zal betalen aan de lokale gemeenschap en aan Vlaanderen. Daarvan gaat 5 miljoen euro naar steun voor de lokale landbouwers. Deze overeenkomst maakt een einde aan de lopende geschillen tussen de Vlaamse overheid en 3M.
Een bedrag van 250 miljoen euro gaat naar de meest dringende bodemsaneringen. Als dat nodig is, kan het bedrag van 571 miljoen euro nog opgetrokken worden.
Eerder dit jaar startte op diverse percelen in Zwijndrecht een test om PFOS (perfluoroctaansulfonaten) uit landbouwgrond te halen door fytoremediatie met hennep. Zo kan men vermijden dat PFOS in de voedselketen komt. De fytoremediatie is een alternatief voor het afgraven van de percelen en voor het chemisch of thermisch reinigen van de grond, wat duurder is en de landbouwactiviteit meer verstoort. De test met de fytoremediatie wordt gesteund en gevolgd door onder meer 3M, de gemeente Zwijndrecht, de Universiteit van Hasselt en Boerenbond.
Test met fytoremediatie
Het fytoremediatieproject van de onderneming FytoLutions startte in mei in de schaduw van de fabriek van 3M in Zwijndrecht. Bij de oogst in oktober moet duidelijk worden in hoeverre de test geslaagd is. Eén van de percelen in Zwijndrecht is een terrein van zowat 1.000 m² van bioboer Koen Doggen. Uit analyses bleek dat zijn groenten onder de maximaal toegelaten waarden zitten en dus veilig te consumeren zijn. Toch neemt Koen deel aan het project, omdat hij liever geen vervuiling in zijn gronden wil. Hij kan er alleen maar bij winnen door met een minder sterke vervuiling in zijn gronden te eindigen.
“Er was een plan om dergelijke met PFOS-vervuilde terreinen af te graven tot enkele meters diep. Die grond wordt dan afgevoerd, misschien naar het buitenland, voor een chemische en/of thermische reiniging. Daarmee wordt het PFOS-niveau sterk gereduceerd, maar niet tot een niveau dat diezelfde, gereinigde bodem opnieuw mag gebruikt worden voor landbouw of in tuinen. Die percelen moeten dan aangevuld moeten worden met ‘propere’ grond die van nog ergens anders komt”, vertelt Frederik Verstraete van FytoLutions.
Meer dan Zwijndrecht
Voor Verstraete stopt de test met de bodemsanering niet in Zwijndrecht. “Overal in Vlaanderen zijn er hotspots met PFOS, denk maar aan de brandweerkazernes waar PFOS gebruikt werd. Het is zowat onmogelijk om die allemaal te saneren door ze af te graven en te vervangen. Met prijzen van 80 euro per ton grond spreek je al snel over honderden miljoenen, zelfs miljarden die nodig zijn.”
Hennep, zonder de roesopwekkende stof THC uiteraard, is een prima teelt om allerlei soorten vervuiling uit de bodem te halen, ook PFOS. “De zuiverende werking van hennep is wetenschappelijk onderbouwd. Testen leren dat per jaar en per ha tot 1,4 g PFOS kan verwijderd worden uit de bodem via berken (bomen). Bij hennep werkt het op dezelfde manier. Bij veldproeven in de Verenigde Staten is al aangetoond dat hennep met PFAS (poly- en perfluoralkylstoffen, forever chemicals) vervuilde gronden minstens deels kan saneren.”
Antibioticum voor de bodem
“De wortels van hennep werken als een soort van antibioticum voor de bodem. De hennepplant haalt vervuilende stoffen uit de bodem en slaat die op in de bladeren en wortels en in heel minieme percentages in de vezels van de stam. Die vezels van de stam kunnen – zelfs bij PFOS-vervuiling – nog ingezet worden als grondstof voor bouwmaterialen.
Hennep heeft, net als heel wat andere planten, een mechanisme zodat er geen vervuiling in de vrucht geraakt. Die zaden kan je dus in principe zelfs bij PFOS-vervuiling blijven oogsten.” Na de oogst zit de PFOS-vervuiling geconcentreerd in de hennepplant, wat de nabehandeling – vernietiging – een stuk makkelijker maakt. Al is de vernietiging op zich geen eenvoudige klus. Zou je die hennepwortels en -bladeren met PFOS bijvoorbeeld verbranden, dan komt de PFOS opnieuw in het milieu terecht.
Waarom de grond reinigen met hennep en niet met berken of met brandnetels, 2 planten die ook PFOS uit de bodem kunnen halen? “Zelfs als het is om PFOS uit de bodem te halen, zal niemand staan te popelen om een akker in te zaaien met brandnetels. Je hebt daar overigens geen enkel bijproduct bij dat enigszins te commercialiseren valt. En hennepwortels gaan dieper dan die van brandnetels en hebben ondergronds een bredere structuur. Berken zijn geen handige oplossing om bijvoorbeeld te oogsten. Hennep is een gewas dat in heel wat opzichten lijkt op andere, meer klassieke landbouwgewassen. En er zijn een paar nevenproducten die je kan vermarkten.”
Zaaien en oogsten
“Voor de landbouwer is er zo het voordeel dat hij gewoon ‘zijn ding’ blijft doen: zaaien en oogsten. En terwijl hij dat doet, wordt zijn grond zuiverder en wordt hij vergoed voor wat hij teelt. En hij behoudt zijn bodem tijdens en na de reiniging. Landbouwers kennen hun gronden en weten bijvoorbeeld hoe die reageert bij droogte of bij intense regenbuien, welke teelten er goed gedijen... Dat valt allemaal weg als je grond van de ene op de andere dag afgegraven en vervangen wordt.” Ook voor bioboer Koen Doggen, die met zijn bedrijf op 2 km van 3M zit, is afgraven geen optie. Het ‘heropbouwen’ van de bodem zou volgens hem decennia duren.
Hennepwortels halen niet in één oogst alle PFOS uit de bodem. “Wij vermoeden dat er voor deze eerste, zwaar vervuilde terreinen in de omgeving van de 3M-fabriek 3 of 4 oogsten nodig zullen zijn om het niveau aan PFOS onder de aanvaardbare drempel te brengen in de wortellaag. Met 2 oogsten per jaar zou dat misschien al op 2 jaar lukken.” Andere Vlaamse deskundigen zijn minder optimistisch en rekenen op 5 of 10 jaar.
Vergunning
Je kan wel niet zomaar starten met hennep. Om te kunnen controleren dat er enkel industriële hennep zonder THC verbouwd wordt, moet elk hennepveld voor een bepaalde datum aangemeld worden bij de overheid, die dan een vergunning verleent. Na die aanmelddatum kunnen er dat jaar geen bijkomende velden ingezaaid worden. Elke vergunning is perceelsgebonden en kan niet overgedragen worden op een ander terrein.
De hennepoplossing voor met PFOS-vervuilde gronden duurt bij een hoge vervuilingsgraad misschien langer dan afgraven, maar is wel goedkoper en makkelijker op te schalen, stelt Frederik Verstraete. “Er zijn al heel wat gronden met een zware tot lichte PFOS-vervuiling in kaart gebracht. Als we die allemaal tegelijk willen afgraven en afvoeren en dan nog eens vervangen, dan botsen we in capaciteit waarschijnlijk op de limieten van deze oplossing. Maar aan hennepzaad geraken is geen probleem.”
Opschalen is dus geen probleem. Andere bodemverontreinigingen dan PFOS kunnen net zo goed opgelost worden met hennep. “Er lopen al testen om terreinen met een lekkende stookolietank met hennep te remediëren of zelfs om radioactief vervuilde sites aan te pakken als die van Tsjernobyl of Fukushima. In Vlaanderen kan hennep een oplossing bieden voor schrale landbouwgronden die nu niet voor voedselproductie kunnen ingezet worden”, weet Frederik Verstraete.
Verdienmodel
Dat industriële hennep Vlaamse landbouwgronden kan zuiveren van PFOS is hoopgevend, maar Verstraete kijkt verder en wil aan de bodemsanering een verdienmodel op lange termijn koppelen. Hennep is niet helemaal nieuw in Vlaanderen. Wel blijft de productie voorlopig beperkt. Er zijn in ons land maar een paar verwerkers van industriële hennep. Hemp in a Box uit Herzele verwerkt de eigen hennepproductie van 30 ha tot kalkhennepisolatie en IsoHemp uit Fernelmont produceert hennepblokken als isolatie. In het buitenland zijn er meer afzetmogelijkheden en toepassingen, ook veelal in de bouwsector, maar ook in diverse andere toepassingen.
In Vlaanderen is er interesse om industriële hennep op grotere schaal te gaan telen, maar het ontbreekt hier nog aan afzetmogelijkheden en aan aangepaste oogstmachines. In het zuiden van het land is industriële hennep populairder, al liep de verwerking daar in het verleden niet altijd van een leien dakje, met het faillissement van Be.hemp nog vers in het geheugen.
Mooi rendement
Hennep is volgens Frederik Verstraete geen bijzonder moeilijke teelt. “Het is een snelgroeiende plant die zelfs in moeilijke omstandigheden van droogte of weinig voedsel in de bodem overleeft en een mooi rendement oplevert. De planten hebben minder water nodig dan maïs. Er zijn in Vlaanderen al projectontwikkelaars die er hun projectgronden mee inzaaien, zodat er geen onkruid groeit tot aan de start van de werken. En van de hennepscheven laten ze dan isolatie maken die ze gebruiken in hun bouwproject.”
Hennep is vanwege zijn dicht gebladerte en hoge plantdichtheid zeer effectief in het natuurlijk bestrijden van hardnekkig onkruid. Dit maakt de plant heel geschikt als rotatiegewas en zorgt ervoor dat boeren minder pesticiden moeten gebruiken. Hennep zelf heeft geen pesticiden en kunstmest nodig om goed te kunnen groeien.
Na het zaaien van de hennep in mei heeft de plant ongeveer een 100-tal dagen nodig om tot wel 3 m te groeien, al wordt ze soms in een vroeger stadium geoogst. Tijdens het groeien zuivert de hennep niet enkel de grond, maar wordt ook CO2 opgenomen. Er zijn in de hennepteelt verschillende manieren van oogsten, naargelang het onderdeel van de plant dat je wil oogsten of de toepassing die je beoogt. Je kan de planten maaien en 4 tot 5 weken laten roten op het veld en daarna hakselen. Je kan hennep echter ook na het maaien zoals vlas eerst op rijen leggen, laten roten en daarna in bollen draaien.
Een andere manier is om de hennepplanten tot in het voorjaar op het veld te laten staan en om het dan bij elkaar te harken en te hakselen. Je kan bijvoorbeeld ook eerst de bloemen of zaden oogsten en pas later de stengels.
Bijproducten
Van de hennepplant kan je – zonder PFOS-vervuiling – verschillende delen commercialiseren. Voor isolatie worden doorgaans enkel de scheven van de plant, ook hennephout genoemd, gebruikt. Uit 1 ha hennep kan, na het mengen met kalk, genoeg materiaal gehaald worden voor het isoleren van 1 doorsneewoning. De scheven kunnen ook worden ingezet als biomassa of als stalstrooisel. De absorberende en vochtretentie-eigenschappen van de scheven maken ze tot een uitstekende bedding voor dieren. Hennep is weinig vatbaar voor schimmel en biedt een gezond stabiel klimaat in vergelijking met bijvoorbeeld stro. Het hennep-hout remt geuren en hoeft niet zo snel vervangen te worden. Het is goed composteerbaar en is een heel goede oplossing voor grote en kleine dieren. Ook als veevoer is hennep een vervanger van sojaproducten en maïs, dankzij het hoge gehalte aan proteïnen en chlorofyl.
De zaden kunnen worden verwerkt in sauzen of geperst tot olie, die wordt gebruikt in onder andere cosmetica en huidverzorgingsproducten. Hennepzaad bevat de 10 essentiële aminozuren die in dierlijke eiwitten zitten en is daardoor een goede vervanger van die dierlijke eiwitten. De vezels van de hennepplant kunnen verwerkt worden tot henneptouw of zelfs tot kledij. Een nieuwe toepassing die onderzocht wordt door de ploeg achter de percelen in Zwijndrecht, is de productie van verkeerspaaltjes van hennep.
