Wortelgewassen in de teeltrotatie: aroma’s voor een inkomen

In februari werd de kick-off georganiseerd van het LA-traject Aroma-roots. Het project doelt, zoals de naam al doet vermoeden, op aromatische wortelgewassen. De focus wordt gelegd op mierik, lavas en grote engelwortel. Die zouden ook goed inzetbaar zijn in de bio-economie. Het onderzoek zal lopen tot eind 2025, en wordt gesubsidieerd door het Vlaams Agentschap Innoveren en Ondernemen (Vlaio) en de Europese Unie. Coördinator van het project is Flanders’ FOOD, dat als algemeen doel heeft gesteld te willen zorgen voor economische groei in de agrovoedingssector. Partners zijn Praktijkpunt Landbouw Vlaams-Brabant, het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO) en Boerenbond, die de opportuniteiten van deze aromatische gewassen voor de landbouwer onderzoeken. Alle partners samen hebben expertise in de hele keten.

Voor de industrie kunnen de nieuwe grondstoffen bovendien een mooie meerwaarde bieden. Innovatiemanager bij Flanders’ FOOD Ellen Martens: “Je kan het bestaande productgamma uitbreiden door nieuwe producten met deze grondstoffen te ontwikkelen, ofwel kan je het bestaande gamma aanpassen en verbeteren en op die manier nieuwe consumenten aanspreken. Bovendien zetten we in op een lokale teelt en past dit dus ook binnen een duurzaam verhaal van boer tot verwerker tot consument.”

Mierik

Mierik is een plant uit de kruisbloemenfamilie, en is eigenlijk niet nieuw. Het eerste gebruik – en dus de cultivatie ervan – dateert al van ver terug in de tijd. Interessant aan de plant – en voor het project – zijn de zwavelhoudende verbindingen. Een voorbeeld hiervan is allylisothiocyanaat. Martens geeft mee dat deze vluchtige zwavelhoudende verbinding mee verantwoordelijk is voor het scherpe mosterdachtige aroma van de mierikswortel. “De essentiële oliën van de mierikswortel, maar ook verse mierikswortel worden daarom gebruikt als smaakmaker in de voedingsindustrie. Zo wordt het gebruikt als alternatief voor wasabi. Het kan ook gebruikt worden als kruiding voor chips en andere snacks.”

Verder wordt aan allylisothiocyanaat een antimicrobiële werking toegeschreven en blijkt de stof interessant als natuurlijk insecticide of nematocide. “Dat komt omdat deze zwavelverbindingen gevormd worden bij beschadiging van de plant als afweermiddel tegen vraat van herbivoren, zoals insecten, maar ook van nematoden.”

Mierik is bovendien een bron van vitamine C. “Op het vlak van wetgeving is de wortel toegestaan in levensmiddelen, maar voorlopig zijn het blad en de stengel nog ‘novel food’ tot het bewijs van het tegendeel”, geeft ze mee.

Grote engelwortel

Een andere focus van Aroma-roots is grote engelwortel, een plant uit de schermbloemenfamilie die tot 2,5 m hoog kan worden. “Hier ontstaat het aroma door een mengeling van verschillende vluchtige terpenen. Het aroma is kruidig en bevat toetsen van citrus en munt, waardoor het als zoet wordt gepercipieerd. Er worden zowel van de wortel als van het zaad essentiële oliën gemaakt”, vertelt Martens.

De essentiële oliën worden dan gebruikt in de parfumindustrie en cosmetica als maskerend middel. In aromatherapie worden oliën van de grote engelwortel gebruikt tegen diverse kwalen, zoals bij huidklachten, slecht slapen en verteringsproblemen (maar hiervoor is nog geen sluitend wetenschappelijk bewijs). Het aroma wordt echter in de eerste plaats als smaakmaker gebruikt voor likeuren zoals chartreuse, gin of bénédictine.

De stengel van de grote engelwortel wordt soms in traditioneel gebak gebruikt in gekonfijte vorm. Martens: “Qua wetgeving is het gebruik van de wortel toegestaan in levensmiddelen, de stengel mag gebruikt worden in kruideninfusies of als specerij en dus enkel in kleine hoeveelheden. De rest van de plant en de essentiële oliën mogen enkel gebruikt worden in voedingssupplementen.” Merk hierbij wel op dat, vooraleer voedingssupplementen en verrijkte voeding in de handel worden gebracht, er een notificatiedossier moet ingediend worden bij de overheid. Meer info hierover vind je op www.health.belgium.be.

Aan terpenen worden ook allerlei bioactieve eigenschappen toegeschreven. Alfa-pineen bijvoorbeeld, heeft een werking tegen bepaalde schimmels en bacteriën. “Dat is interessant in het kader van conservering van voedingsmiddelen”, stelt Martens.

Lavas

Ten slotte richt men zich op lavas, ook wel de ‘maggiplant’ genoemd vanwege de typische smaak, die aan bouillon doet denken. “Het aroma doet aan anijs of selderij denken.” De toepassingen zijn divers: het kan toegevoegd worden aan soepen, bereide gerechten of sauzen. In de drankenindustrie kan het als smaakmaker aan energy drinks, frisdranken of likeuren worden toegevoegd. In confiserie wordt het lavasaroma al gebruikt.

“Voor lavas zijn het zaad, wortel en de bladeren toegelaten in levensmiddelen als specerijen, en dus in kleine hoeveelheden. Deze 'kleine hoeveelheden' zijn niet exact gedefinieerd in de Novel Food-wetgeving. In voedingssupplementen of ‘nutraceuticals’ zijn ze niet ‘novel’ en dus ook toegelaten”, aldus Martens ( Zie ook de bemerking bij grote engelwortel).

Minder keukengerelateerd is de belangrijke bioactieve stof in de wortels van lavas: z-ligustilide. “In de medische wereld staat deze stof bekend als antifungaal tegen Candida- schimmels en ook als antibacteriële stof. Andere studies tonen ook het potentieel aan van deze stof als natuurlijke insecticide of als natuurlijk afweermiddel tegen bepaalde plantschimmelziektes.”

Veel mogelijke afzetmarkten

Voor de 3 gewassen zijn meerdere afzetmarkten mogelijk. In het onderzoek is het de bedoeling om concrete toepassingsmogelijkheden en afzetmarkten uit te werken. Kristof Severijns, Innovatieconsulent nieuwe teelten bij Innovatiesteunpunt, legt uit dat zowel landbouwers als verwerkers de vruchten kunnen plukken van het project. Op perceelsvlak bijvoorbeeld kunnen de nieuwe teelten een mooie aanvulling zijn in de teeltrotatie. Dat draagt dan ook bij aan de bodemgezondheid. Een bredere teeltrotatie zorgt er bovendien voor dat de planten beter weerbaar zijn tegen ziekten en stress.

Daarnaast zijn er financiële redenen: “De nieuwe gewassen kunnen de landbouwer een extra inkomen bezorgen, en helpen om de uitgaven onder controle te houden, dankzij de betere weerbaarheid van de planten en de gezondere bodem. Het maakt de landbouwer weerbaar in een veranderende internationale markt”, wordt uitgelegd. Om dat te garanderen moeten wel de noden van de boeren en verwerkers duidelijk worden. “We willen hierbij de struikelblokken in kaart brengen. Er moet heel wat kennis in kaart worden gebracht: welke machines moeten gebruikt worden voor de zaai (aanplant bij mierik) en de oogst, of welke rassen zijn geschikt? Hoe risicovol is de teelt? We weten dat de kennis aanwezig is, maar die is versplinterd.” Met andere woorden: Boerenbond wil de kennis in kaart brengen voor de landbouwer en verwerker door deze samen te brengen. Beide doelgroepen kunnen dan in een overzichtelijke online tool de teelten met elkaar en met eerder klassieke teelten als bijvoorbeeld maïs en graan vergelijken.

Verder zal er een digitaal Aroma-roots-dataplatform opgezet worden, waarbij alle info over de teelten kan gedeeld worden in fiches. “We zullen ook een aantal openvelddagen organiseren bij de deelnemende telers en ook een thematische studiedag rond het thema voeding. Op die manier willen we de netwerking tussen landbouwers en verwerkers bevorderen en hopen we dat daar nieuwe samenwerkingen uit kunnen voortvloeien”, vult Martens nog aan. “Van blad tot stengel willen we alle afzetmarkten kennen, maar ook de nevenstromen die vrijkomen. Daarbij wordt er onderzocht welke kwaliteitseigenschappen belangrijk zijn voor de industrie, voor de verschillende verwerkingstoepassingen en welke rassen daar het best bij aansluiten.”

Teelt en rassenkeuze

Op het vlak van teeltoptimalisatie zullen bestaande rassen geïnventariseerd worden. Daar zijn ILVO en Praktijkpunt Landbouw Vlaams-Brabant aan zet. Gerda Cnops van ILVO geeft aan dat er nog wel wat rassenproeven nodig zijn. “Er is in het verleden nog maar weinig aan veredeling gedaan, en we verwachten een grote genetische diversiteit. We hopen voor alle verschillende toepassingen verschillende rassen te kunnen representeren. Met een verkennende rassenproef willen we de economische potentie van de rassen blootleggen.”

... bij mierik

Toch werden al wat proeven gedaan, mét resultaat. Bij mierik worden de wortels geplant in het eerste jaar, en worden wortels geoogst in het tweede jaar. Bij het ILVO loopt nu een proef met 14 rassen. Aangezien niet kan gezaaid maar aangeplant moet worden, ben je afhankelijk van de kwaliteit van de aangeleverde wortels bij aanplant. Morfologisch zien we al enkele verschillen tussen de rassen. De rassen zullen beoordeeld worden qua opbrengst, olie en glycosinolaatgehalte. “Aan de wortels bij oogst hangt veel aarde. Ze moeten worden gewassen en gedroogd voor verdere toepassingen”, geeft Cnops mee. “De wortels bevatten vooral alifatische glucosinolaten, en in mindere mate aromatische en indolische glucosinolaten, die bij stress met behulp van een afbreekbaar enzym omgevormd worden naar allylisothiocyanaten.” In maart dit jaar werden in mierik 14 Europese ecotypes aangeplant, met oorspronkelijke afkomst uit Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk, Hongarije, Oekraïne, Polen en Siberië. In 2024 wordt, naargelang de weersomstandigheden, geoogst in november of in het voorjaar van 2025.

... bij grote engelwortel

De grote engelwortel is een tweejarige teelt. Dit gewas produceert wel zaad, maar de zaden blijven slechts geringe tijd kiemkrachtig. Daarom worden bij de engelwortelteelt de zaden die in augustus geoogst worden, in augustus al opnieuw uitgezaaid in op het veld. In het tweede jaar in het najaar wordt de wortel geoogst. Gerda Cnops: “Morfologisch lijken de subsoorten wel op elkaar, de onderverdeling gebeurt op basis van het percentage en de samenstelling van de olie.” In de rassenproef werd zaad gebruikt van verschillende zaadbedrijven in Duitsland, België, , Nederland en Frankrijk.. “De zaden zijn echter relatief oud en ontkiemen moeilijk”, klinkt het nog.

... bij lavas

De teelt van lavas ten slotte is vergelijkbaar met die van grote engelwortel. Ook daarvoor is er een rassenproef gestart in het voorjaar van 2023 en lopen er proeven bij telers omtrent teelttechniek en valorisatie. “Het zaad vertoont grote genetische diversiteit en kent diverse toepassingen. De samenstelling van de olie is afhankelijk van de genetica, het klimaat, de naoogstbehandeling, de extractiemethode en de ouderdom. De olie bevat verschillende etherische oliën”, aldus Cnops.

Met Aroma-roots willen we dus de opbrengststabiliteit en rendabiliteit verhogen voor de primaire producent en tegelijkertijd een stabiel kwaliteitsproduct aanleveren aan de verwerkende bedrijven. Via matchmaking brengen we landbouwers met bedrijven in contact, zodat de landbouwer zeker is van zijn afzetkanaal bij deze vernieuwende wortelteelt en zodat de verwerkende bedrijven kunnen rekenen op de nodige aanvoer van kwaliteitsvolle grondstoffen.

Marlies Vleugels