Minstens 20 miljard dollar nodig voor herstel van Oekraïense landbouwgrond

Recent onderzoek door de Nederlandse universiteit van Wageningen (WUR) schat dat het herstellen van Oekraïense landbouwgronden minstens 20 miljard dollar gaat kosten. “Dat bedrag vormt zelfs maar een klein deel van de schade aan de Oekraïense landbouwsector”, zegt Wilfred Dolfsma van de WUR, een van de onderzoekers van de studie. “We moesten ergens beginnen om de gevolgen van de oorlog met Rusland voor de toekomst van de Oekraïense landbouw in te schatten.”

Hoe zijn jullie op 20 miljard dollar gekomen?

In onze studie onderzochten we maar 1 aspect van de manier waarop de Russische oorlog de Oekraïense landbouwsector beschadigde: de bomkraters die terug gevuld moeten worden. Door satellietbeelden te bestuderen vonden we in Charkiv – waar de gevechten eind 2023 gestopt zijn – meer dan 420.000 kraters van verschillende groottes.

Elke krater die groter is dan 1 m in doorsnede kan je niet snel terug vullen met omliggende grond. Daarvoor moet van elders zand, grond en kunstmest geleverd worden. Zonder de kosten van het materiaal, de arbeid en de benzine voor het transport en de graafmachines die voor deze klus nodig zijn mee te rekenen, kwamen we voor Charkiv op zo’n 2 miljard dollar uit.

Charkiv is een oblast in Oekraïne zo groot als België. Er zijn 10 regio’s, waarvan een deel veel minder beschadigd is dan Charkiv, en een deel veel meer beschadigd. De totale kosten om alle bomkraters in landbouwgrond te vullen, konden we op zo’n 20 miljard dollar ramen.

Hoeveel kapitaal komt er beschikbaar om de schade aan de landbouwsector te herstellen, hoe snel en onder welke voorwaarden?

Daarmee is de kwaliteit van de landbouwgrond natuurlijk nog niet hersteld tot de waarde van voor de oorlog. De grond raakte namelijk vervuild door chemicaliën en is bezaaid met onontplofte bommen en granaten. Ontploffingen vermengen de vruchtbare zwarte landbouwgrond met onderliggende lagen, waardoor die niet meer nuttig is voor de landbouw. Daarnaast rijden zware oorlogsvoertuigen over de gronden en dichten die aan, en zijn bomenhagen – onontbeerlijk om de landbouwgrond te beschermen tegen winderosie – omgezaagd en in brand gestoken.

U noemt een aantal zaken die niet op korte termijn te herstellen zijn of die afhankelijk zijn van langdurige natuurlijke processen. Is de Oekraïense landbouw dan voorgoed beschadigd?

Er zijn heel grote delen van het land waar geen landbouw meer mogelijk zal zijn, omdat het te duur is om bijvoorbeeld de vervuiling en de onontplofte granaten weg te halen. De Oekraïense autoriteiten zullen prioriteiten moeten stellen. Regio’s waar de schade aan de landbouwgrond het minst is, of waar infrastructuur om landbouwproducten te vervoeren dichtbij is, zullen voorrang krijgen op gebieden die het zwaarst getroffen zijn. Mogelijk lukt het hen zelfs nooit om de schade daar te herstellen voor landbouwgebruik.

Het persbericht van de WUR maakt de vergelijking met het landschap na de Eerste Wereldoorlog. Boeren in de Westhoek vinden tot de dag van vandaag onontplofte munitie uit de eerste wereldoorlog. Mogen Oekraïense landbouwers hetzelfde verwachten?

Voor een stuk mag je dat verwachten, maar er zijn redenen om aan te nemen dat het tegenwoordig makkelijker is om de meeste bommen terug te vinden. De frontlinie tijdens de Eerste Wereldoorlog bewoog namelijk amper, waardoor in een heel klein gebied in de Westhoek en Noord-Frankrijk enorm veel bommen zijn gevallen.

Het soort bommen die zowel de Russen als de Oekraïners nu gebruiken, kan je ook niet helemaal vergelijken met 100 jaar geleden. Drones boren zich niet diep in de grond. De glijbomen die Rusland gebruikt, doen dat wel, maar zijn dan weer makkelijk te volgen op satellietbeelden. We hebben dan ook een goed idee waar ze neerkomen. Met die informatie kan je in ieder geval gerichter zoeken dan wanneer je enkel met een metaaldetector rondgaat.

Voedselzekerheid

Waarom is de zwartkleurige landbouwgrond in Oekraïne – ook wel ‘chernozem’ genoemd – normaal gezien zo vruchtbaar?

In de grond zit veel biologische koolstof door de vegetatie die er in het steppelandschap lang van nature is geweest. Die steppegrassen raakten vermengd met de grond en werden door biologische processen afgebroken tot vruchtbare landbouwgrond.

Die landbouwgrond blijkt wel kwetsbaar voor bijvoorbeeld winderosie. Door intensieve landbouwpraktijken is de kwaliteit de laatste jaren ook achteruitgegaan.

Desondanks blijft Oekraïne een land waar veel voeding verbouwd wordt. Een groot deel van de wereld is dan ook afhankelijk van export uit Oekraïne voor voedingsmiddelen die ze zelf niet kunnen produceren. Zo is Oekraïne belangrijk voor Egypte. De Wereldvoedselorganisatie neemt een belangrijk deel van de voeding die ze inkopen van Oekraïne af.

Jullie waarschuwen beleidsmakers dat de productie van de Oekraïense landbouwsector niet snel zal terugkeren naar het niveau van voor de oorlog. Wat betekent dat voor de wereldwijde voedselvoorraad?

Het antwoord hierop is afhankelijk van het soort vrede of staakt-het-vuren dat er komt. Er is natuurlijk een enorm gebied dat heel veel schade heeft overgehouden aan de oorlog. Regio’s zoals Donetsk zijn nog harder getroffen dan Charkiv. Die grond zal niet op korte termijn terugkeren naar de productiviteitsgraad van daarvoor. De landbouwproductiviteit in Oekraïne zal op korte termijn dus niet terugkeren naar het niveau van voor de oorlog. Desondanks is het voor de wereldwijde voedselzekerheid van belang dat na vrede of wapenstilstand althans een deel van de landbouwgrond zo snel mogelijk terug in productie genomen wordt.

Komt de voedselzekerheid in gevaar?

Het was een goede zaak dat de export van voeding niet al te lang onderbroken was dankzij afspraken tussen Rusland en Oekraïne. Rusland heeft zich intussen dan wel daaruit teruggetrokken, maar dat Oekraïne het weet vol te houden is van belang geweest voor veel landen in Afrika en het Midden-Oosten.

Enkel bij vrede of op zijn minst een staakt-het-vuren kunnen private partijen terug investeringen maken die mogelijk renderen.

De voedselproductie in Oekraïne kan vanaf nu alleen maar beter worden. Als er een – al dan niet tijdelijk – einde komt aan de oorlog, kan meer landbouwgrond terug in productie genomen worden. Heel wat boerderijen, faciliteiten en infrastructuur die vernield zijn, kunnen dan ook weer opgebouwd worden.

De boodschap van jullie onderzoek is dus: het kan alleen maar beter worden, maar er zal geld voor nodig zijn.

De vraag is natuurlijk: hoeveel kapitaal komt er beschikbaar om de schade aan de landbouwsector te herstellen, hoe snel en onder welke voorwaarden. Een deel van de problemen zullen de Oekraïners zelf oplossen, zonder dat er allerlei leningen tussen moeten komen. Vooral kleine boeren zullen echter moeite hebben om schade te herstellen en gaan misschien gedwongen zijn om hun land te verkopen aan grotere spelers, waardoor schaalvergroting en consolidatie optreedt. De landbouwgrond kan ook verkocht worden aan spelers in het buitenland. Zo zijn er al heel wat boeren uit Nederland die grote percelen Oekraïens land in productie hebben.

Dat zijn echter nog altijd positieve evoluties voor de voedselzekerheid in de wereld. Op meer en meer landbouwgrond zullen boeren terug gewassen kunnen telen. Hierdoor zal de productie toenemen en worden de verwerking en export van voedingsproducten een pak minder duur. Die evoluties in de positieve zin zal je zelfs vrij snel kunnen zien.

Maar enkel bij een vrede of op zijn minst een staakt-het-vuren.

Enkel dan kunnen private partijen terug investeringen maken die mogelijk kunnen renderen. Weinig investeringen in productiefaciliteiten gaan op dit moment langer mee dan een jaar.

Wanneer kunnen we terug spreken over ‘business as usual’, of is dat onmogelijk om te zeggen?

Dat zal nog jaren duren. Oekraïne zal wel de neiging hebben om zo snel mogelijk de productie terug te starten op een zo groot mogelijke schaal, ook als dat dan op een minder milieuvriendelijke manier gebeurt. Oekraïne zal zo snel mogelijk geld willen verdienen om hun land terug op te bouwen en om hun schulden her en der af te lossen. Het milieu zal even op de achtergrond komen te staan.

Het milieu is natuurlijk zwaar beschadigd geraakt door de oorlog, door bijvoorbeeld chemische vervuiling van bommen, maar er is dus ook een indirect gevaar voor het milieu?

Zeker. Bomkraters waarin chemisch afval van bommen en granaten zijn achtergebleven, zullen ze waarschijnlijk ook niet tot de laatste molecule schoonmaken, maar snel vullen om terug in dienst te nemen als landbouwgrond. De producten die op deze grond verbouwd worden, zullen dan wel niet voldoen aan alle EU-eisen.

Europese Unie

De Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de Verenigde Naties lanceerde recent een tweejarig plan om de landbouwproductie in Oekraïne te herstellen. Daarvoor zoeken ze 150 miljoen dollar. Vormt dat bedrag een druppel in de oceaan?

Als je dat bedrag vergelijkt met de kost om alleen nog maar de bomkraters te vullen, lijkt me dat inderdaad niet heel veel, maar het hangt er natuurlijk van af wat het doel is. Als de VN er een specifiek doel mee wil bereiken, kan dat geld een katalysator zijn voor andere positieve evoluties.

De toetreding van Oekraïne tot de EU hoeft geen drama te zijn.

Het is natuurlijk niet per se aan de FAO om alle kosten voor het herstel van de Oekraïense landbouwsector op zich te nemen. De Oekraïners moeten dat voor een stuk zelf doen. De Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling, het IMF en bilaterale afspraken – niet van het soort waar Donald Trump op aanstuurt – zullen allemaal een rol spelen.

Dan heb je nog private investeerders. Ik voorspel zelfs het ontstaan van een heus ‘Wilde Oosten’. Oekraïense boeren gaan stoppen met boeren en hun land verkopen, omdat ze het herstel van hun landbouwgrond, gebouwen en materiaal niet meer kunnen of willen bekostigen en snel cash nodig hebben. Dan komt op grote schaal veel landbouwgrond op de markt, waardoor de prijs van die grond op een bepaald moment zeer laag zal zijn. Hopelijk komt daar toch een zeker toezicht op.

Waar vreest u voor?

Dat grote Westerse spelers de kleinere Oekraïense boeren tegen elkaar uitspelen, waardoor de prijzen voor grond nog lager worden gedreven. Economen nemen niet graag het woord ‘eerlijk’ in de mond, maar dat zou ik niet eerlijk vinden.

Heel wat Westerse boeren hebben al landbouwgrond gekocht in Oekraïne. Zij hebben sneller toegang tot kapitaalmarkten, waardoor ze in vergelijking met hun Oekraïense collega’s makkelijker kapitaal kunnen aantrekken om hun areaal uit te breiden. Op termijn kan dat bij de bevolking van Oekraïne zelfs de nodige weerstand aanwakkeren.

Met alle negatieve gevolgen voor de relaties tussen Oekraïne en de EU van dien.

Dat zou zomaar eens kunnen. De EU heeft al een dubbel gevoel bij Oekraïne, zeker als het op landbouw aankomt.

Landbouwproducten liggen inderdaad gevoelig voor de (handels)relaties tussen de EU en Oekraïne. Wat betekenen jullie inzichten voor het nieuwe handelsverdrag dat onderhandeld moet worden, nu de autonome handelsmaatregelen op haar einde lopen?

Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) staat sowieso al onder druk. De originele doelstelling van het GLB – genoeg voedsel voor Europeanen verzekeren – is niet meer zo urgent. Een toekomstige toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie zal een enorme schok voor het systeem zijn. Het land produceert veel meer in vergelijking met individuele lidstaten: in 2021 produceerde het evenveel maïs als twee derde van de hele EU-maïsproductie en een kwart van de Europese graanproductie.

Zo’n land integraal onderdeel laten uitmaken van het GLB zou een ingrijpende verandering zijn, maar het proces om lid te worden van de EU duurt makkelijk een aantal jaren. Toekomstige lidstaten moeten hun wetgeving hervormen naar de wensen van de EU, een oefening waar Oekraïne nog minder ver staat dan de Balkanlanden. Tegen dat Oekraïne klaar is om lid te worden, zal hun landbouwproductie misschien wel minder zijn dan die in 2021 was. Het GLB is tegen dan hopelijk ook hervormd. De toetreding van Oekraïne hoeft dan ook geen drama te zijn.

De EU opent momenteel haar markt voor Oekraïense landbouwproducten om hen economisch te helpen. Maar zoals gezegd zal alle chemische vervuiling in bomkraters waarschijnlijk niet volledig opgeruimd zijn wanneer landbouwgrond terug in productie genomen wordt. De EU kan het zich niet veroorloven om voedsel toe laten op hun markt dat verbouwd is op vervuilde grond. De Unie zal niet willen tornen aan haar eigen normen voor voedselveiligheid en -kwaliteit, waardoor een deel van de voeding dat in de toekomst in Oekraïne geproduceerd zal worden mogelijk niet in aanmerking komt om verkocht te worden aan de EU. Zo zou bijvoorbeeld enkel het westen van Oekraïne – waar minder bommen vielen – toegang kunnen krijgen tot de Europese markt.

Thor Deyaert