Winterbegrazing met schapen: mogelijkheden en beperkingen

Het EIP-programma heeft tot doel om de basis (boer, veehouder) nauw te betrekken bij het uitwerken van innovatieve thema’s, en dit samen met onder andere onderzoeksinstellingen, beroepsorganisaties, enz.

Werkwijze van het project

In het voorbereidende EIP-project ‘Winterbegrazing met schapen’ werd via bevragingen, vergaderingen en een studiedag een inventarisatie gemaakt van mogelijkheden van winterbegrazing, maar ook van obstakels die in de praktijk ervaren worden.

In de synthese van het rapport van dit project lezen we: “ Schapen worden tijdens de zomer steeds meer ingezet voor natuur- en groenbeheer, maar tijdens de winter, met zijn beperkte grasgroei, vormt het voederen van de kudde een uitdaging. Ofwel worden de schapen in de winter opgestald, wat duur is. Ofwel blijft de schaapskudde in de winter buiten grazen. De schapenhouder stemt de omvang van zijn kudde af op de beschikbaarheid van graasgrond. Het is de winterse graasgrond die in dat geval de limiterende factor vormt. Er zijn evenwel tal van onbenutte mogelijkheden voor extra graasgronden voor schapen in de winter, die deze uitdaging kunnen helpen oplossen. De schapen kunnen dan worden ingezet op gronden die primair voor andere doeleinden worden gebruikt, zoals wintertarwe, graszaadteelt, blijvend of tijdelijk grasland, groenbedekkers, voedergewassen of andere.

Schapenbegrazing kan voor elk van die gebruiken specifieke voordelen bieden. Schapen kunnen achtereenvolgens op verschillende van die percelen worden ingezet. Zo zorgen de schapen voor samenwerking tussen diverse grondgebruikers in het landschap. Ze staan ook symbool voor samenwerking tussen landbouw en natuur. Landschapsbeheer, waarbij schapen volgens de seizoenen op andere percelen mogen grazen, volgt dezelfde logica als landschapsbeheer dat zorg draagt voor biodiversiteit in het landbouwgebied. Daar wordt gezorgd voor jaarrond beschikbaarheid van voedsel en schuilgelegenheid voor bijvoorbeeld akkervogels of insecten, met het voortplantingsseizoen als bijzondere aandachtsperiode. Het landschap wordt dan als geheel beheerd in plaats van als een verzameling percelen. Het verplaatsen van schaapskuddes doorheen het landschap kan voor lokale animo zorgen, en samenleving en landbouw weer dichter bij elkaar brengen.

Winterbegrazing is een praktijk die in het verleden gangbaar was en tegenwoordig weer meer belangstelling krijgt, niet alleen in Vlaanderen maar ook daarbuiten. ”

Diverse aandachtspunten

Winterbegrazing heeft dus diverse aspecten: voor de schapenhouder kan het een bron van ‘goedkoper’ voederen zijn, gezien twee derde van de kosten per ooi per jaar toe te wijzen is aan voeder. Bij winterbegrazing zijn er echter meestal ook derden (onder andere andere landbouwers) betrokken, die ook het nut van begrazing buiten het groeiseizoen moeten inzien. En er is de regelgeving, die één en ander kan bemoeilijken. Het feit is dat in onze buurlanden Nederland en Frankrijk winterbegrazing veel meer in trek is en meer aandacht krijgt dan in Vlaanderen.

Mogelijkheden van winterbegrazing

Er liggen mogelijkheden voor winterbegrazing met schapen in de ‘klassieke’ landbouw en veehouderij, maar ook bij natuur-/terreinbeheer. In de klassieke landbouw gaat het om het begrazen van wintergranen, graszaadpercelen, graslanden, groenbedekkers of/en voedergewassen.

Wintergranen Begrazen van wintergranen gebeurde in vroegere tijden nogal eens door rondtrekkende kuddes, die men over de graanvelden dreef. Belangrijk is dat men rekening houdt met de gewasontwikkelingsfase en met de uitstoelingsfase van wintergranen. Bladeren mogen afgegraasd worden, maar niet de (uitstoelings)spruiten en zeker niet het groeipunt van de strekkende stengel. Via begrazing kan het uitstoelen bevorderd worden, waardoor men meer aren krijgt, en worden zieke bladeren weggenomen. Bij vroege zaai wordt het teveel aan bladmassa weggenomen, zodat verstikking bij sneeuwval voorkomen wordt. Begrazen van wintergraan kan zelfs de productie verhogen, maar men moet tijdig stoppen. Een goede opvolging is dus noodzakelijk.

Graszaadpercelen Graszaadpercelen leveren meest één voedersnede en vervolgens wordt van de tweede snede het zaad geoogst. Het begrazen in de winter van graszaadpercelen is courant, bijvoorbeeld in Nederland. Het gras mag in de winter kort gezet worden en begraasd worden tot januari. Bij te veel regen kan vertrappelen echter nadelig zijn voor bodemstructuur en productie.

Graslanden Blijvende of tijdelijke graslanden van rundveebedrijven lenen zich uitstekend voor winterbegrazing door schapen. Meestal kunnen runderen in het najaar omwille van bodemschade onder natte omstandigheden niet lang op de wei blijven en is er nog ruim gras aanwezig. Dat komt omdat door de klimaatopwarming het gras nog lang blijft doorgroeien. Schapen ruimen dan alles op, zodat er voor het volgende seizoen een goede grasmat gecreëerd wordt.

In Nederland is nabegrazing op melkveebedrijven courant. Belangrijk zijn het begrazingstijdstip, de begrazingsduur en de begrazingsdichtheid. Elke grasscheut kan slechts 3 bladeren tegelijk dragen. Als het vierde blad niet door begrazen benut wordt, sterft het af. Het gras mag ook niet korter dan op 4 cm begraasd worden, om vlotte hergroei mogelijk te maken. Het aantal dieren moet aan de grasvoorraad aangepast worden.

Nederlands onderzoek heeft ook uitgewezen dat de grasproductie van het volgende jaar eronder lijdt als nog na de eerste week van januari begraasd wordt.

Groenbedekkers Onder invloed van het Europees Landbouwbeleid worden boeren meer en meer verplicht om ook in de winter een gewas als minimale bodembedekking op de velden te voorzien. Dat is positief voor de bodemstructuur, maar ook om de minerale reststikstof in de bodem niet te laten uitspoelen. Aan deze conditionaliteiten en eco-regelingen allerhande zijn voor groenbemesters bepaalde regels verbonden die moeten nageleefd worden. Die kunnen jaar per jaar nogal eens veranderen. Onder andere de soortenkeuze en hoelang ze de bodem moeten bedekken en of nuttig gebruik al of niet kan, worden al naargelang de maatregel door de overheid vastgelegd en gecontroleerd.

Groenbedekkers bieden veel potentieel voor winterbegrazing qua productiecapaciteit en voederwaarde. Het volledig afgrazen in het voorjaar kan ook in de plaats komen van gebruik van round-up, bijvoorbeeld om een veld op te ruimen. Of begrazen kan en vanaf wanneer zal echter aan de regelgeving moeten getoetst worden.

Voedergewassen Voedergewassen zoals koolzaad, raapzaad, koolrapen en knolrapen zijn begraasbaar. Zij kunnen echter voedertechnisch meestal maar een deel van het rantsoen uitmaken, naast hooi of een ander vezelrijk voeder.

Natuurbegrazing wordt in de winter soms toegepast. Een aandachtspunt hierbij is dat er voldoende voedsel moet aanwezig zijn. Meestal is de voederwaarde van wat er is dan ook niet erg hoog. De conditie van de dieren mag dus niet te veel achteruitgaan en ook te natte omstandigheden van de bodem zijn hier beperkend.

Algemene impact van de regelgeving

Mogelijkheden voor winterbegrazing zijn er voldoende, maar onze regelgeving werkt niet altijd bevorderlijk, integendeel. Er is de mestwetgeving en alles wat met nutriënten te maken heeft, er is de nieuwe Vlaams Codex Dierenwelzijn, naast de maatschappelijke (over)gevoeligheid.

Los van de regelgeving moet het bedrijfsmanagement rekening houden met de kwaliteit van het voederaanbod in relatie tot de dierbehoeften. Er is ook de economische repercussie dat in veel gevallen van winterbegrazing ook kosten moeten gemaakt worden voor een degelijke afsluiting. Bijkomend is er arbeidsbehoefte om afsluitingen te plaatsen, om dieren te verplaatsen en voor dagelijks toezicht.

Impact van de mestwetgeving

Wat de mestwetgevingbetreft, is het zo dat, wanneer men tijdelijk dieren laat grazen op andermans grond, aangegeven in de oppervlakteaangifte voor de hoofdteelt, dat men dan een inscharingscontract moet afsluiten. Dit heeft tot gevolg dat de mestafzet van de grazende dieren ten laste komt van het landbouwbedrijf dat laat begrazen. Voor de brutostikstofuitscheiding wordt voor een volwassen schaap per jaar 10,50 kg gerekend, voor een schaap jonger dan 1 jaar 4,36 kg. Landbouwers zijn niet enthousiast om ruimte voor eigen mestafzet te verliezen door hun percelen te laten begrazen door een schapenhouder. Dit is een belangrijke reden waarom winterbegrazing bij ons weinig ingang vindt.

In Nederland heeft men 2 systemen. Ofwel werkt men met een inscharingscontract zoals bij ons, ofwel wordt het begrazen gedoogd bij een beperkte kudde (<450 schapen) en een beperkte duur (<4 weken). De stikstofuitscheiding wordt dan niet ten laste gelegd van het bedrijf waar begraasd wordt .Dat laatste maakt dat winterbegrazing in Nederland op andermans percelen frequent voorkomt.

Nutriëntenemissierechten (NER)

Wie vee houdt, moet nutriëntenemissierechten hebben. Voor natuurbeheer (ondere andere) worden tijdelijke emissierechten toegekend, maar als men buiten het natuurgebied aan winterbegrazing gaat doen, moet men ook effectief nutrentenemissierechten aankopen.

Dierenwelzijn: beschutting is verplicht

Een ander heet hangijzer bij winterbegrazing is het dierenwelzijn. Volgens de recent goedgekeurde Vlaamse Codex Dierenwelzijn moet voor elk dier dat buiten gehouden wordt natuurlijke of kunstmatige beschutting voorzien worden. Het dier moet altijd een droog ligbed kunnen hebben. In de zomer kunnen bomen of struiken volstaan om beschutting te bieden, maar ‘s winters is op een of andere wijze een hok of dak nodig om beschutting te bieden. Op veel percelen met bijvoorbeeld tijdelijk grasland, groenbemesters, granen, voedergewassen is er helemaal geen beschutting aanwezig. Hier botst men bij winterbegrazing dus opnieuw tegen de wettelijke regels. In bepaalde omstandigheden zou de minister uitzonderingen kunnen voorzien, maar het aspect ‘beschutting’ zal in vele gevallen winterbegrazing bemoeilijken en voor veel veehouders wordt de ‘beschuttingsplicht’ zelfs in de zomer een probleem.

Anderzijds is er de maatschappelijke visie op dierenwelzijn en de bijhorende gevoeligheden, veelal gebaseerd op/gestuurd door menselijke normen, die niet altijd overeenstemmen met hoe dieren zich werkelijk voelen. Deze gevoelens spelen zeker in winterse omstandigheden een belangrijke rol. Dierenwelzijn gaat erom hoe dieren zich voelen, en niet hoe mensen denken dat dieren zich moeten voelen. Bij klachten moeten overheidsdiensten en politie zich misschien meer in ‘het dier-zijn’ inleven. Ook hier ligt er een rem op winterbegrazing, als iedereen via de sociale media foto’s en klachten wereldkundig kan maken.

Andere beperkingen via regelgeving

Naast de mestwetgeving en dierenwelzijn zijn er misschien nog wel beperkingen via de regelgeving. Groenbemesters en bodembedekkers kaderend in overheidsmaatregelen (Vlaanderen/Europa) moeten tot bepaalde data ter plaatse blijven en niet landbouwkundig benut worden. Ook daarmee zal potentiële winterbegrazing qua timing rekening moeten houden.

Door beperkingen qua bemesting en bespuitingen in bepaalde zones langs waterlopen zijn onder andere beheersovereenkomsten in verband met akkerranden in trek. Hier liggen misschien ook nog benuttigingsmogelijkheden voor begrazing in najaar en winter, als de regelgeving dit voorziet.

Wat de pachtwetgeving betreft, is nabegrazing op een gepacht perceel van een derde (wellicht) te vergelijken met ‘seizoenspacht’, zodat er geen specifieke problemen rijzen.

Besluit

In theorie, en zeker door de warme winters en de (verplichte) winterbegroeiing op het merendeel van de percelen, is winterbegrazing met schapen in ruime mate en met de nodige goodwill van de grondgebruikers mogelijk. Onze wetgever en de ambtenaren zullen misschien echter een tandje moeten bijsteken of/en zich bewust moeten worden van de mogelijkheden en bereid moeten zijn om de regelgeving hierop af te stemmen.

Nu het gras en de gewassen groeien tot eind november en vanaf februari moeten we deze mogelijkheden kunnen benutten, zonder veel surpluskosten en miserie allerhande.

De integrale tekst van het rapport van het voorbereidende EIP-project ‘Winterbegrazing met schapen’ kan op de website van INBO (https://www.vlaanderen.be/inbo) geconsulteerd worden.

André Calus