Er zijn aanwijzingen dat landbouwers in vergelijking met andere beroepscategorieën meer risico's lopen op vlak van overmatige mentale druk. Klachten blijven in deze sector ook vrij lang onder de radar, blijkt uit eerder onderzoek. De sectororganisaties ABS, Boerenbond, KVLV-agra, VABS, Groene Kring en een aantal geestelijke gezondheidscentra steunen het ILVO-onderzoeksinitiatief. De onderzoekers lanceren een oproep aan de individuele landbouw(st)ers en hun gezinsleden om deel te nemen aan een vier-ogen gesprek en/of een groepsgesprek.
"Bedoeling is dat de stressproblematiek in de Vlaamse landbouw in kaart komt aan de hand van getuigenissen uit eerste hand", zegt Lies Messely van het ILVO. "Wij hopen om daaruit goed onderbouwde, werkbare aanbevelingen te distilleren die de veerkracht en het welbevinden kunnen opkrikken." In de VS, Australië en India verschenen er verontrustende statistieken over zelfdodingen door boeren. In Frankrijk berekende een Instituut voor Volksgezondheid in 2013 dat gemiddeld om de twee dagen een Franse boer uit het leven stapt na te zware mentale druk. Nederlandse en Britse media luidden de alarmklok rond een aantal zelfmoorden. In Vlaanderen worden er geen officiële cijfers bijgehouden over dit onderwerp.
Het Departement Landbouw en Visserij berekent na een recente bevraging over welzijn in de land- en tuinbouwsector dat ongeveer één op de vijf landbouwers kampt met hoge tot zeer hoge stress en dat ongeveer 35 % ontevreden is over het inkomen op het bedrijf. Voor het West-Vlaamse Leaderproject "Zot van ('t) boeren" uit 2017 vulden 163 boeren een korte enquête in. Circa 17% van de boeren zegden dat ze zich psychisch niet goed voelden, 62 % verklaarde niet makkelijk om hulp te kunnen vragen. De gespecialiseerde hulpverleningsorganisatie Boeren op een Kruispunt, die nu 11 jaar bestaat, schrijft in het jaarverslag 2017 dat er sinds haar oprichting één op de tien van alle professionele landbouwbedrijven aanklopte voor advies en ondersteuning.
De hulpverleners zien in de landbouwsector vaker gevallen van (al dan niet verborgen) burn-out, depressie, echtscheiding en faillissement. "Dat vergt sociologisch onderzoek. Als ILVO willen we weten welke factoren (bedrijfseconomische, politieke, sociale, persoonlijke) een invloed uitoefenen op de psychosociale kracht van het landbouwgezin", zegt Charlotte Prové van ILVO. "Welke impact heeft de steeds veranderende regelgeving? In welke mate speelt het imago van de landbouw in de maatschappij een rol? Hoe verlopen de familierelaties met (schoon)ouders, partner, en kinderen? "
Wie als land- of tuinbouwer of als gezin interesse heeft om mee te werken aan dit onderzoek rond "welbevinden" of wie meer informatie wenst, neemt best contact op met charlotte.prove@ilvo.vlaanderen.be, tel 09 272 23 83 of 0478 78 71 33. Wie vragen heeft rond zelfdoding, kan terecht op de zelfmoordlijn via het gratis nummer 1813 of op www.zelfmoord1813.be.
Meerderheid boeren zoekt niet snel hulp
Helpen en geholpen worden, het is zo moeilijk. Bijna twee derde van de 102 landbouwers die deelnamen aan de vragenlijst “Zeg het ons” van ‘Zot van ‘t Boeren’ gaf aan niet snel hulp te zoeken wanneer iets moeilijk loopt. Meer dan de helft van hen geeft aan dat ze niemand tot last willen zijn. Verder heeft net geen 40 % de indruk dat de landbouworganisaties hen niet kunnen helpen.
Het overgrote deel (87 %) van de 61 landbouwers die wel vlot hulp zoeken, zijn matig tot heel tevreden met de resultaten ervan. Waar zoeken de ondervraagde landbouwers hulp? Op één staat de boekhouder, op twee de eigen familie en op drie ‘Boeren op een Kruispunt’. De vierde plaats is voor de huisarts. Pas dan komen de landbouworganisaties, de bank en vrienden.
87 % van de deelnemende landbouwers antwoordde dat ze het zich aantrekken als iemand uit de buurt zich niet goed voelt. 79% zegt dan zelf te helpen. Bij het helpen hoort doorverwijzing. Naar ‘Boeren op een Kruispunt’ verwijst men het meest door, daarna naar de huisarts en daarna naar de boekhouder.
Niet iedereen voelt zich altijd lekker in zijn vel. Stress hebben, onrecht ervaren en onmacht tegenkomen is een deel van het (beroeps)leven. Als dit veel voorkomt, als dit je uit balans brengt, als je medemens nadeel ondervindt dan start de bewustwording dat je wel eens een probleem zou kunnen hebben. Durf toegeven dat het moeilijk gaat. Deel dit met anderen en doorbreek de taboes. Zoek samen naar een oplossing en begin met stappen naar wat wél mogelijk is. (Zie tips in het onderstaande kader.)
Ook weer gemakkelijker gezegd dan gedaan. Hulp en advies zoeken en vinden is de boodschap. Psychologen, therapeuten, psychiaters, welzijn- en sociale werkers hebben de kennis en de kunde om iemand te helpen zichzelf terug te vinden. Ze zetten zorgtrajecten om alles terug in de juiste balans te brengen, ook met de omgeving.
Maar net zoals controleurs en politiekers hebben hulpverleners niet altijd het juiste zicht op het leven op een land- of tuinbouwbedrijf. Soms lijkt het wel alsof hulpverleners van een andere planeet komen. Die twee werelden zouden best wat meer en dichter bij mekaar mogen komen.
Het project Zot van ’t Boeren organiseert vormingsnamiddagen voor die hulpverleners en voor die helpers uit de landbouwwereld op 6 en 22 november. Meer info en alle resultaten van het onderzoek vindt u op www.zotvantboeren.be.
Op de zetel bij de ‘boerenpsycholoog’
Een landbouwer die aanklopt bij Boeren op een Kruispunt, worstelt niet met één probleem. Wat hem of haar vooruit kan helpen, is een multidisciplinaire aanpak. Een burn-out, angstklachten of een depressie overwin je bijvoorbeeld niet zonder ook bijvoorbeeld financiële problemen aan te pakken. Tegelijk herstel je de relaties binnen je gezin niet zomaar nadat een aanslepend vergunningsprobleem is opgelost.
Daarom trekt Boeren op een Kruispunt met z’n tweeën naar het erf. Een adviseur laat zich dan vergezellen door een psycholoog, zoals Isabel Depestel. Net als een achttal collega’s concentreert ze zich tijdens het huisbezoek op de psychische problematiek.
Wat houdt die psychische problematiek precies in?
“Soms heeft een landbouwer last van een depressie, een burn-out of angstklachten. Ook problemen met het begeleiden van de kinderen, studieproblematiek of problemen bij de overname van het bedrijf pak ik aan. Na het huisbezoek overleg ik met de adviseur over hoe we het beste verder gaan. Daarbij gebeurt er niets buiten de wil van de klant om. We zijn gebonden aan het beroepsgeheim.”
Welke oorzaken ziet u?
“In het algemeen gaat het om een teveel aan chronische stress, dat omslaat in depressie of burn-out. Het wordt mentaal allemaal teveel. Landbouwers stapelen chronische stress op. Ik zie altijd meerdere oorzaken. Aan de ene kant heb je de aanhoudende slechte prijzen, of iets plots en dramatisch als de Afrikaanse varkenspest die uitbreekt. Zo’n zaken zorgen ervoor dat mensen breken.”
En anderzijds?
“Aan de andere kant spelen ook psychische factoren mee, zoals perfectionisme. Ook je biologische voorbeschiktheid kan je parten spelen. Dan is er nog de sociale context. Conflicten met de schoonouders of de ziekte van een kind, bijvoorbeeld, kunnen je enorm onder druk zetten. Het gaat altijd om een samenspel. Ik heb nog geen mensen gezien wiens probleem één simpele oorzaak had.”
Waarom krijgen landbouwers er vaak last van? Zijn ze gevoeliger?
“Nee. Mensen in land- en tuinbouw zijn net heel veerkrachtig. Ze doen lang verder en nemen weinig rust. Tijd voor zichzelf is er amper. Zo belanden ze in een vicieuze cirkel. Vaak komen daar ook lichamelijke klachten bij. Landbouwers verzetten zware fysieke arbeid. Daarbij komt dat velen onder hen nu de vijftig gepasseerd zijn. Ook de toenemende wetgeving, de dreiging van controles en de zware administratieve last plagen de landbouwers. Heel weinig mensen zijn in de stiel gegaan omdat ze graag met de computer werken.”
Kunnen boeren niet bij elkaar terecht?
“In de landbouw heerst er niet altijd een praatcultuur. En wanneer je buur net een grote investering heeft gedaan, ga je hem niet vertellen dat het bij jou maar niet wil lukken. Er is heel weinig openheid binnen de sector om over problemen te praten.”
Hoe help jij hen?
“In de eerste plaats luister ik terwijl ze ventileren. Ik probeer een klankbord te zijn. Vaak vinden mensen dan de kracht om hun probleem zelf aan te pakken. Nadien kijken we welke hulp we kunnen inschakelen. Rust nemen is ook een belangrijke. Wat is rust voor hen persoonlijk? Wat doe ik graag? Veel landbouwers hebben zich dat nooit afgevraagd. Dat kan voor iedereen anders zijn.”
Ik ken geen boeren die tijd over hebben. Hoe kunnen ze dan rust nemen?
“Dat is het grootste verschil met patiënten die niet uit de landbouw komen. Je kan niet zomaar op reis. Anderen kunnen zeggen: mijn weekend is mijn weekend. Ze sluiten de deur van hun werk achter zich. Bij landbouwers komen de mensen ongevraagd op hun erf: verkopers, familie met belangen ... Bovendien kan er weinig werk aan de kant geschoven worden. Het stopt nooit. Langdurige stress maakt je kapot.”
Wat raad je hen dan aan?
“Eenvoudige dingen die je kan doen zijn je telefoon enkel op vaste tijdstippen beantwoorden, regelmaat steken in wanneer je met je administratie bezig bent en zoveel mogelijk vasthouden aan de uren waartussen je je nachtrust neemt. Om die grenzen te trekken heb je assertiviteit nodig, en daarvoor moet je opnieuw zelfvertrouwen en zelfwaardering opbouwen.”
U sprak ook over hulp inschakelen?
“Iemand inschakelen voor administratieve ondersteuning, huishoudhulp of iets anders kan een groot verschil maken. Daar kan de adviseur van Boeren op een Kruispunt je mee helpen. Een bezoek aan een boekhouder of een huisarts kan ook veel doen. Het loont de moeite om je netwerk te verbreden.”
Wat kan de huisarts doen?
“Veel zelfstandigen gaan amper naar de dokter. Sommige landbouwers hebben niet eens een huisarts. Ze hebben er zelf geen baat bij, vinden ze. Maar soms ligt er iets anders aan de basis van je problemen: schildklierproblemen, diabetes, slaaptekort, hersenbeschadiging, (jong)dementie, alcoholmisbruik ... Heel veel psychische klachten hebben een fysieke ondergrond. Een huisarts kan je dan lichamelijk weer in conditie helpen.”
Hoe ga je om met iemand die aangeeft dat hij hulp nodig heeft?
“Iemand die hulp vraagt voelt zich niet goed in zijn vel. Wanneer mensen bij ons komen zijn ze al veel te lang veel te sterk geweest. Hulp vragen is net een teken van sterkte, van assertiviteit. Op dat moment komt die persoon op voor zichzelf. Dan is het onrespectvol om niet te luisteren. Begin dus niet meteen advies te geven of een oordeel te vellen. Laat die persoon in zijn waarde, en begin niet alles over te nemen. Luister. Ga op zoek naar welke kracht die persoon in huis heeft, en vertrek vanuit de mogelijkheden.”
Boeren op een Kruispunt bereik je via het gratis nummer 0800 99 138, de website www.boerenopeenkruispunt of info@boerenopeenkruispunt.be.
