Afrikaanse varkenspest, of hoe één ziekte de wereldhandel in varkens op zijn kop zet

Het leek op een donderslag bij heldere hemel toen in september 2018 bekend raakte dat België getroffen was door Afrikaanse varkenspest. Wat eerst op een ziekte leek die enkel invloed had op bedrijven die handel dreven in verre landen, kwam plots heel dichtbij.

Een korte terugblik

Het was immers bijna 40 jaar geleden dat deze vorm van pest in ons land voorkwam. Waarschijnlijk lag in 1985 besmet vlees uit Spanje aan de basis van enkele uitbraken. In Europa bleef de ziekte altijd endemisch op Sardinië. Spanje kende een succesvol eradicatieprogramma bij de wilde varkens, dat liep tot begin jaren 90.

Sinds 2007 doken in Rusland besmette wilde varkens op uit de bergachtige gebieden in het zuiden. Enkele jaren later werden er de eerste commerciële bedrijven besmet. Eerst ging het vooral om zogenaamde back yard pigs, zeg maar varkens gehouden in de tuin of in hele kleine aantallen. Rusland kende zeer veel van deze ‘bedrijven’ want iedereen had wel een zeug of enkele biggen om etensresten aan te voederen en te slachten voor eigen gebruik. Besmettingen binnen deze populatie gingen zeer snel. En toen er ook grotere bedrijven, waarschijnlijk besmet door werknemers met een ziek varken thuis, grote sterfte-aantallen zagen, was het hek helemaal van de dam. De ziekte breidde zich razendsnel uit richting Europa, met Polen, Oekraïne, de Baltische staten en Wit-Rusland als eerste slachtoffers.

Aan de Aziatische kant werd China getroffen. Dit was het begin van een epidemie en een catastrofe, waar we met alles wat we tot nu weten, nog niet half beseffen welke gevolgen dit gaat hebben. Cijfers van opgeruimde dieren doen ons duizelen, besmettingen gaan als een lopend vuurtje verder, niet alleen doorheen Zuidoost-Azië, maar ook aan onze achterdeur, voornamelijk in Bulgarije en Roemenië. Overheden proberen met drastische maatregelen de verpreiding te stoppen, maar hoe en wanneer dit eventueel zal lukken, blijft op dit moment koffiedik kijken...

Eigenlijk kan de situatie in Azië het best omschreven worden als ‘oncontroleerbaar’. Nu in China de helft (50%, je leest dit goed) van de stapel opgeruimd lijkt, is het maar al te logisch dat de snelheid waarmee de ziekte zich verspreid afneemt. Er schieten namelijk steeds minder bedrijven over die nog varkens hebben. De epidemie heeft zich in China razendsnel kunnen verspreiden door verschillende factoren. Onderschatting van het probleem speelde zeker mee tot het moment dat het zo snel ging dat het helemaal oncontroleerbaar was.

Grootste varkensproducent

China is door zijn enorme bevolkingsaantal en de voorliefde voor varkensvlees, de grootste producent van varkensvlees ter wereld. Met slechts een kleine zin voor overdrijving kon je tot begin vorig jaar stellen dat China even veel varkens had dan de rest van de wereld samen.

Deze dieren zaten voornamelijk op 2 bedrijfstypes: (zeer) kleinschalig bij de lokale Chinese boer en op grote tot zeer grote intensieve bedrijven. De laatste jaren waren er zeer veel grote of megagrote projecten bijgekomen. Eenheden van 5.000 zeugen op 1 locatie, KI-stations met 1.200 beren, nieuwe slachthuizen, varkensstallen met 6 verdiepingen hoog... Je kon het zo groot niet bedenken of ergens werd het gebouwd in China. Firma’s met meer dan 100.000 zeugen waren en zijn geen uitzondering. Veiligstelling van de voedselproductie bleek voor de Chinese overheid zo belangrijk dat grote binnenlandse projecten werden gebouwd. Of Chinese bedrijven namen de aandelen over van zeer grote buitenlandse groepen (denk maar aan Smithfield).

Escalatie in China

Tegen deze achtergrond van modernisering werd het land keihard getroffen door de Afrikaanse varkenspest. Geen enkele officiële instantie schatte de gevolgen juist in en op zeer kortte tijd ontplofte de boel. Bedrijven bleven verder produceren na een besmetting of verkochten nog biggen of vleesvarkens aan buren of handelaars. Afrikaanse varkenspest doodt immers niet alle dieren op het bedrijf dus met de overlevenden kan je verder doen... en je buurman besmetten. Tijdens de incubatietijd van de ziekte werden gelten verhandeld. Door gebrek aan hygiëne en ontsmetting in slachthuizen, bij transport en op de bedrijven kon de ziekte zijn gang gaan.

En dan zijn er nog de besmettingen via het vlees... Afrikaanse varkenspest kan immers overgedragen worden via vlees. Wanneer een lokale slager of supermarkt een besmet varken heeft versneden en verkocht heeft aan klanten die de resten dan weer aan hun varken thuis geven, is het te begrijpen dat deze ziekte niet te controleren was.

Toen enkele van de heel grote bedrijven besmet werden, kwam de zeer drastische, maar te late reactie vanuit de overheid. Er kwam een verbod op vervoer van dieren tussen regio’s of provincies en alle dieren op besmette bedrijven werden afgemaakt. Verschrikkelijk video’s doken her en der op, maar plots kon het niet snel genoeg gaan voor de Chinese overheid. Een voorbeeld: één van de klanten van fokkerijorganisatie Choice met 120.000 zeugen kwam terecht in een zone waar geen enkel varken binnen of buiten mocht, geen sperma mocht verhandeld worden en alle transport met onmiddellijke ingang werd verboden. De productie-eenheden tellen 4.800 zeugen per locatie waarbij de biggen verhuisden op 25 kg, dus iets meer dan 2.600 biggen per week. Gedurende 2 maanden kon en mocht er niks. Er werd enkel noodopvang bijgebouwd, dieren werden in dubbele of driedubbele aantallen in hokken gestoken, vleesvarkens werden tot een gewicht van 180 kg gehouden en zeugen werden geëuthanaseerd. Dit allemaal onder het alziend oog van lokale functionarissen die plots wel heel actief werden. De schaalgrootte en specialisatie kwamen op enkele plaatsen als een keiharde boemerang in het gezicht terug.

Systematisch werden bedrijven, dorpen, zones helemaal varkensvrij gemaakt. De overheid besloot naar het voorbeeld van Rusland die back yard pigs zo veel als mogelijk uit te roeien, maar bleef in het achterhoofd houden dat om de bevolking rustig te houden de slogan van de Romeinen vandaag nog steeds geldt: ‘brood en spelen’. Met andere woorden, zorg er voor dat de mensen te eten hebben.

Verspreiding binnen Azië

In het voorjaar van 2019 werden de eerste haarden in Vietnam vastgesteld (na China in 2025 voorspeld als tweede grootste verbruiker van varkensvlees in de wereld...). Vandaag zijn er besmettingen in Indonesië, Myanmar, Cambodja, Zuid-Korea en... op de Filipijnen. Wetende dat dit laatste eigenlijk een eilandengroep is waarbij het iets eenvoudiger lijkt de ziekte buiten te houden, is dit zeer verontrustend. Verspreiding verloopt via besmet voedsel, wilde varkens, al dan niet legale handel; kortom in de hele regio is de situatie zo dramatisch dat we zelfs nog niet durven voorspellen waar dit eindigt.

Het positieve aan het verhaal, of het iets minder negatieve, is dat bij veel bedrijven het besef voor meer biosecurity maatregelen is toegenomen. Op die manier bestaat de hoop dat de verspreiding misschien niet onmiddellijk zal stoppen, maar dat tenminste een aantal voornamelijk grotere bedrijven of entiteiten gespaard zullen blijven.

Gevolgen in Azie

Wetende dat de helft van de productie in China is opgeruimd en dat waarschijnlijk ook in de landen eromheen tot 25-30% van de stapel verdwijnt, zijn er 3 grote gevolgen op korte termijn.

Een eerste gevolg is dat de prijs van het varkensvlees explodeert. Tijdens een conferentie in Frankrijk in september sprak een regionale minister van Landbouw uit China over varkensprijzen tot 4 euro/kg levend. Wie nu gezonde varkens produceert in een goede regio, verdient schatten. Maar er zijn gigantische verschillen tussen de verschillende regio’s, met andere woorden, dit is geen landelijke prijs. Intussen probeert de overheid met vrijgave van strategische reserves de prijsstijging voor de consument een beetje te drukken, maar in hoeverre dit zal slagen, lijkt me zeer de vraag.

Daarnaast mogen varkensstallen nog niet of enkel strikt gecontroleerd herbevolkt worden. Om volledige leegstand te voorkomen en toch vlees te produceren worden vele stallen nu als pluimveestallen gebruikt. Binnen de Group Grimaud, waar Choice deel van uitmaakt, kan aan de vraag naar eenden, parelhoenders... kortom alle pluimvee, niet voldaan worden voor de Aziatische markt. De gevolgen hiervan op lange termijn zijn nog niet volledig duidelijk. Of en wanneer er ooit terug zeugen en vleesvarkens in deze stallen komen, zal enkel de tijd ons vertellen.

Een derde gevolg zijn de betere varkensprijzen in Europa en bij de ‘vrienden’ van China. Vooral Spanje doet op dit moment gouden zaken met China. Het zorgt er voor dat de prijzen binnen Europa hoog blijven. Door de handelsoorlog tussen de VS en China en een conflict met Canada, kopen de Chinezen hun vlees voornamelijk in Brazilië, Mexico en Europa. Amerika hinkt achterop en maakt geen vrienden in Latijns-Amerika door het dumpen van hun varkensvlees aldaar. Waarschijnlijk zullen we dus tot eind 2020 goede prijzen kennen.

Situatie in Europa

Op dit moment woedt de ziekte in Europa voornamelijk verder in Oekraïne, Roemenië en Bulgarije (zie kaart). Hele regio’s zijn getroffen, zowel bij de wilde varkens als op commerciële bedrijven. De ziekte is in deze landen helemaal niet onder controle en recente besmettingen in Servië doet de vrees weer opduiken dat de ziekte via Macedonië in Griekenland terecht komt.

Ook in Hongarije blijven er veel gevallen van varkenspest opduiken. Het gaat er wel enkel om wilde varkens, ook daar zijn commerciële bedrijven uit voorzorg opgeruimd. Het berg- en bosachtig gebied in het noordoosten van het land huisvest veel wilde zwijnen dus de verwachting is dat ook hier de besmetting verder blijft woeden.

Verder noordwaarts zien we hetzelfde probleem in Slovakije, Polen en tot in de Baltische staten. In Polen, traditioneel een land met veel zeugen, heeft de Afrikaanse varkenspest diepe wonden geslagen in de industrie. Bij opruiming worden bedrijven eerst gereinigd en ontsmet, daarna worden een aantal varkens ‘als test’ in de stallen gehouden waarna er opnieuw gekuist en officieel ontsmet wordt. Herbevolking duurt dus een tijdje.

Gevolgen voor fokkerijorganisaties

Lege stallen zullen op een bepaald moment terug gevuld worden. Vandaag breidt voornamelijk de zeugenstapel in Spanje uit, terwijl milieu- en omgevingsmaatregelen voor een krimp in de Noord-Europese zeugenstapel zorgt. Ten opzichte van vorig jaar zou de Spaanse zeugenstapel met 2 % zijn toegenomen.

Op dit moment kan er onder andere uit Denemarken en Frankrijk fokmateriaal naar China vertrekken. Alles wordt in gereedheid gebracht om klaar te zijn tegen dat de markt er helemaal opengaat. President Trump heeft er voor gezorgd dat het veterinair protocol met de VS is opgeblazen, de enige bron van genetica op dit moment blijkt dus Europa. Alleen weet vandaag niemand wie wanneer als klant in China het risico zal nemen om dieren in te voeren. Er zijn nog veel regio’s besmet en het risico op herbesmetting blijft groot.

De eerste ladingen met fokdieren zijn intussen wel vertrokken of staan gepland voor de komende weken en maanden, maar het blijft een lastige oefening, mede door de schaalgrootte natuurlijk. Om genetica te leveren voor 15 miljoen zeugen (het geschatte opgeruimde aantal), heb je 1,2 miljoen grootouderdieren nodig, zijnde alle zeugen van België en Nederland samen. Of er moeten 150.000 zuiverelijnzeugen aangevoerd of gemaakt worden, enkel in China. We spreken dan nog niet van Vietnam en alle omliggende landen. Het spreekt voor zich dat dit een werk van lange adem zal worden met aanvoer van zowel dieren, sperma, lokale productie en vooral veel begeleiding om de genetische piramides heroptebouwen.

Aan de andere kant van de oceaan, wordt er intussen alles aan gedaan om de ziekte buiten te houden. Bedrijfsbezoeken in Brazilië en Argentinië zijn zeer strikt gelimiteerd. In alle luchthavens van Mexico, Colombia... hangen enorme waarschuwingsborden en ook in de VS wordt iedereen alert gehouden. De vrees is immers enorm dat van zodra een haard uitbreekt, deze ook hier de hele sector zal meesleuren.

Vaccin

Geruchten en feiten lopen uit elkaar, maar er wordt alles aan gedaan om een vaccin te ontwikkelen en goedgekeurd te krijgen dat kan helpen om in gebieden met een enorm aantal besmettingen de verspreiding tegen te gaan. Het al dan niet gebruik van het vaccin zal echter ook weer een handelsvoor- of nadeel teweeg brengen. Vaccineren lijkt op dit moment evenwel de enige uitkomst om ten minste de ziekte een beetje in te dijken en de verspreiding af te remmen.

Tot slot

Z elden heeft de varkenswereld zo sterk op zijn kop gestaan als het afgelopen jaar. Niemand heeft ook maar enig idee waar en wanneer deze ziekte zal eindigen. Eén ding is zeker, op korte termijn zijn er een aantal winnaars en verliezers, maar ik vrees dat op lange termijn varkensvlees het grootste slachtoffer zal worden. Andere vleessoorten zullen (gedeeltelijk) de plaats van varkensvlees innemen. Maar laat ons nu al in de eerste plaats hopen dat het virus niet in West-Europa terecht komt...

Met een beetje geluk en uiterste waakzaamheid moet dit kunnen!

Geert Rombouts, Fokkerijorganisatie Choice