Overdragen na overlijden: Wat als u niets regelt?

Uw bedrijf overdragen aan de volgende generatie bij overlijden of bij leven via schenking… . In beide gevallen blijft de kwestie erg actueel. Hoe u dat doet is vaak juridisch erg complex. In een dossier zetten we de belangrijkste punten in mensentaal op papier. Wij werden hierin bijgestaan door advocaat en partner van het advocatenkantoor Tiberghien: Pieter Souffriau. Hij legt zich toe op de overdracht van familiebedrijven waaronder kleine en grote landbouwbedrijven.

Voor we uitbreiden over de vraag hoe een landbouwbedrijf vererft, gaan we kort in op het nieuwe erfrecht, dat sinds september 2018 van kracht is.

Het erfrecht, sinds september 2018

Ingeval van een overlijden verkrijgt de langstlevende echtgeno(o)t(e) in principe het vruchtgebruik en verkrijgen de kinderen de blote eigendom van de volledige nalatenschap. De vruchtgebruiker verkrijgt de opbrengsten van de goederen, maar kan deze goederen niet overdragen mits akkoord van de blote eigenaar.

Deze regeling geldt ongeacht het huwelijksstelsel waaronder de echtgenoten gehuwd waren. Zelfs indien men gehuwd is met scheiding van goederen zal de langstlevende het vruchtgebruik verkrijgen over het eigenvermogen van de eerststervende. Advocaat Souffriau: “Dit geldt zo, tenzij er een specifieke regeling opgenomen is in het huwelijkscontract of testament. Vaak wordt voorzien dat de langstlevende alles krijgt. Dat kan, maar afhankelijk van de concrete feiten kan dit belangrijke negatieve fiscale gevolgen hebben.”

De nalatenschap bestaat uit een reserve en een beschikbaar deel. De reserve is het deel dat verplicht aan de reservataire erfgenamen moet toekomen. Zo moeten de kinderen samen minstens de helft van de nalatenschap in blote eigendom verkrijgen. De reserve van de langstlevende echtgeno(o)t(e) bedraagt de helft van nalatenschap in vruchtgebruik, waarbij hij/zij steeds het vruchtgebruik op de gezinswoning en de daarin aanwezige huisraad moet krijgen. Het beschikbaar deel is het deel waarover de erflater vrij kan beschikken. Waar de omvang van het beschikbaar deel onder het oude erfrecht afhankelijk was van het aantal kinderen (bv. ingeval van 3 kinderen betrof het beschikbaar deel ¼ van de totale nalatenschap), bedraagt het beschikbaar deel sinds september 2018 steeds de helft van de nalatenschap (ongeacht het aantal kinderen). Op die manier kan de erflater over een groter deel van zijn nalatenschap nog zelf beslissen wat ermee gebeurt”, klinkt het. De erflater kan over dit deel van zijn nalatenschap beschikken door middel van schenkingen bij leven of door middel van legaten in een testament.

Het ‘opvolgend vruchtgebruik’ bij schenkingen

Het nieuwe erfrecht voorziet in het principe van het ‘wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik’. Dit betekent dat indien vader aan zijn kinderen zou schenken met voorbehoud van vruchtgebruik, moeder bij zijn overlijden automatisch het door vader voorbehouden vruchtgebruik ontvangt. Dit vruchtgebruik komt dus niet automatisch toe aan de kinderen die reeds de blote eigendom bezaten. Stel dat vader een woning schenkt aan de kinderen waarbij hij zich het vruchtgebruik voorbehoudt zodat hij in de woning kan blijven wonen, dan zal zijn echtgenote bij zijn overlijden het opvolgend vruchtgebruik krijgen ingevolge waarvan zij in de woning kan blijven wonen of, ingeval van verhuur, van de huuropbrengsten kan genieten.

Verder gelden er ook nieuwe regels wat betreft de waardering van de nalatenschap. Teneinde te kunnen nagaan of iedere reservataire erfgenaam zijn minimum wettelijk erfdeel, reserve, heeft ontvangen, dient men de schenkingen te waarderen. Bij schenkingen met voorbehoud van vruchtgebruik zal men rekening houden met de waarde van de geschonken goederen op datum van overlijden en dus niet met de waarde op datum van schenking. Indien men schenkt in volle eigendom wordt wel rekening gehouden met de waarde op datum van de schenking, maar zal er wel een rente worden verrekend.

Een voorbeeld: In een gezin met een zoon en een dochter beslissen de ouders om het landbouwbedrijf tijdens het leven reeds te schenken aan de zoon, waarbij zij zich het vruchtgebruik voorbehouden. De ouders wensen hun beide kinderen gelijk te behandelen, waardoor de dochter bij hun overlijden dezelfde waarde als haar broer moet ontvangen. Op de datum van de schenking van het landbouwbedrijf had dit een gelijke waarde als het overige vermogen van de ouders. Bij het overlijden van de ouders, was de waarde van het bedrijf, door de inspanningen van de zoon, sterk gestegen. Doordat echter rekening wordt gehouden met de waarde bij overlijden, zal de zoon mogelijk een deel van het bedrijf aan zijn zus moeten geven om de gelijkheid te bekomen. “Het is duidelijk dat deze regeling aanleiding kan geven tot grote discussie. Zo’n discussie kan eventueel worden uitgesloten via een erfovereenkomst,”stelt Souffriau.

Erfovereenkomst vermijdt discussies

Het nieuwe erfrecht voorziet in de mogelijkheid om een overeenkomst te sluiten over de nalatenschap, iets wat vroeger in principe verboden was. Concreet zijn er 2 soorten erfovereenkomsten mogelijk: de punctuele erfovereenkomst en de globale erfovereenkomst. Om het onderscheid te duiden hernemen wij het voorbeeld van de schenking van het landbouwbedrijf aan de zoon. Bij een punctuele erfovereenkomst zullen de ouders, of zal een van hen, met hun zoon een overeenkomst afsluiten louter over de waarde van het landbouwbedrijf op datum van de schenking. Teneinde de regeling finaal te maken, kan de dochter ook tussenkomen in de overeenkomst en instemmen met de schenking. “Dat veronderstelt natuurlijk de medewerking van de dochter,” aldus Souffriau. Deze regeling vermijdt evenwel discussie bij het overlijden van de ouders.

Bij een globale erfovereenkomst zal het voltallige gezin een overeenkomst sluiten over de volledige nalatenschap, en dus niet enkel over de waarde van het landbouwbedrijf. Merk op dat het sluiten van een erfovereenkomst vaak een zware procedure betreft. Er zijn steeds verschillende afspraken nodig bij de notaris, en bij een globale erfoveeenkomst moeten ook àlle leden van het gezin akkoord gaan.

Voortzetting via het ‘recht van overname’

Om te garanderen dat landbouwbedrijven voortgezet kunnen worden, bestaat er reeds geruime tijd een specifiek regime: ‘het regime van de preferentiële overname van landbouwbedrijven’.

Deze regeling maakt het voor een erfgenaam mogelijk om, bij een overlijden, het landbouwbedrijf onmiddellijk verder te zetten, los van zijn wettelijke erfaanspraken op het bedrijf. De exploitatie moet gebeuren binnen de 6 maanden na uitoefening van het recht van overname, en dat voor een periode van 10 jaar. Indien deze voorwaarde niet wordt nageleefd, zijn hier strenge sancties aan verbonden.

Bij de uitoefening van het ‘recht van overname’ wordt een voorrangsregeling toegepast . Degene die reeds instaat voor de exploitatie én in het testament wordt genoemd, komt op de eerste plaats. “Als de erflater de huidige exploitant vergeten op te nemen is in het testament, zal er meestal ook geen probleem zijn, en kan die het recht van overname uitvoeren”, klinkt het. “Iemand die wel in het testament opgenomen is, maar nog geen exploitatie uitvoert, komt immers pas op de laatste plaats.” Als er verschillende erfgenamen in dezelfde categorie opkomen, dan moeten deze het samen voortzetten.

De langstlevende partner moet echter wel akkoord gaan met de overname, aangezien die het vruchtgebruik heeft. “Zonder akkoord heeft het weinig zin om het ‘recht van overname’ uit te oefenen. Met enkel blote eigendom geraak je niet ver: je mag immers niet exploiteren. Als de langstlevende de exploitatie wil overlaten, wordt het wel interessant,” legt advocaat Souffriau uit. AIs er wel een akkoord is, dan moet het landbouwbedrijf worden geschat bij overlijden van de ouder(s) en zal de overnemer een vergoeding moeten betalen aan de overige wettelijke erfgenamen in functie van de waarde van het landbouwbedrijf. Dit kan erg duur worden voor de overnemer. Om de kosten van de overnameprijs te drukken bestaan er diverse mogelijkheden die evenwel per dossier individueel moeten worden onderzocht.

Advocaat Souffriau stelt dat “deze regeling vrij complex is en vandaag, door het nieuwe erfrecht, hetzelfde resultaat kan bereikt worden zonder dat de voorwaarde inzake exploitatie vervuld moet zijn.”

Marlies Vleugels