Oorzaak abortus bij schaap opsporen werpt vruchten af
Abortus of verwerping is een erg vervelend fenomeen. Het zorgt niet alleen voor een verminderd inkomen, maar ook het werkplezier lijdt eronder en het is potentieel gevaarlijk voor de mens.
Meestal liggen infectieuze oorzaken aan de basis als het om meerdere abortusgevallen gaat. Enkele van deze ziekteverwekkers kunnen ook abortus bij de vrouw veroorzaken. Het bijhouden van de omstandigheden, observaties en voorgeschiedenis van de ooi zal helpen om een diagnose te kunnen stellen. Daarbij bestaat een verplicht abortusprotocol van Diergezondheidszorg Vlaanderen (DGZ) die de meest voorkomende infectieuze oorzaken van abortus opspoort.
Definitie
Een verwerping kan plaatsvinden in verschillende stadia van de dracht. Vóór de aanleg van de organen wordt van een embryo gesproken en bij embryonale sterfte wordt de vrucht geresorbeerd. Indien een embryo afsterft voor dag 12 van de dracht zal de ooi terug in bronst komen alsof er geen dracht heeft plaatsgevonden. Na dag 12 treedt steeds een vertraagde bronst op. Na de aanleg van de organen wordt de vrucht benoemd als foetus en kan een abortus plaatsvinden. Ofwel wordt de vrucht uitgedreven, ofwel wordt deze gemummificeerd (steriel weefselverval) of gemacereerd (niet steriel weefselverval). Een vroeggeboorte vindt plaats voor dag 142 van de dracht en de kans op overleving is dan nog zeer klein (Foto 1). Vanaf dag 142 is het lam levensvatbaar, maar kan het alsnog doodgeboren of zwak geboren worden.
Op bedrijfsniveau is een abortuspercentage tot 2 à 3% per jaar aanvaardbaar. Tot 5% kan een aanwezigheid van een sluimerende abortusveroorzaker in de kudde vermoed worden, maar indien dit percentage hoger is of meerdere verwerpingen kort na elkaar plaatsvinden (abortusstorm) is er een bedrijfsprobleem.
Oorzaken
Er zijn vele oorzaken van abortus en de precieze oorzaak is soms moeilijk te achterhalen. Om te voorkomen dat er mogelijks nog meer dieren aborteren, is kennis van de juiste oorzaak wel erg belangrijk.
Niet-infectieus
Bij een incidentele abortus van één enkel schaap is de kans op een niet-infectieuze oorzaak groter. Trauma door kopstoten of te weinig plaats aan het voederhek kan leiden tot vruchtverlies. Ook voedergerelateerde oorzaken zoals giftige planten, rattenvergif of tekort aan vitaminen zijn beschreven. Verder is stress in de brede zin van het woord nefast voor een goed verloop van de dracht. Voorbeelden zijn hittestress, loslopende honden in de wei, onweer of chronische algemene ziekten zoals leverbot die het welzijn van het dier erg aantasten.
Tot slot kan ook het toedienen van verkeerde medicatie zoals corticosteroïden of prostaglandinen een abortus uitlokken. Er moet daarbij ook steeds aan infectieuze oorzaken gedacht worden, eventueel als gevolg van een niet-infectieus trauma, en hierop focust het abortusprotocol van DGZ zich.
Infectieus
Met een infectieuze oorzaak worden parasieten, bacteriën, virussen, gisten of schimmels bedoeld. De meest voorkomende ziektekiemen worden kort besproken.
Toxoplasma
Toxoplasma gondii is een veelvoorkomende parasiet die leeft in de darmen van de kat (de eindgastheer), en via de uitwerpselen terechtkomt bij de schapen (tussengastheer). Een geïnfecteerd schaap toont vrijwel geen symptomen, maar de parasiet kan abortus veroorzaken vanaf het tweede trimester. Gemummificeerde, doodgeboren, zwak geboren of gewoon gezonde lammeren die alsnog sterven in de eerste levensweek kunnen voorkomen. De nageboorte is gezwollen en soms zijn er witte stipjes te zien op de karunkels.
Chlamydophila
Bij abortus zo’n 2 à 3 weken voor het lammeren kan chlamydiose, veroorzaakt door de bacterie Chlamydophila abortus, de dracht afbreken. De nageboorte toont tekenen van ontsteking (gezwollen en rood). Soms wordt de dracht voldragen met zowel dode of zwakke lammeren in één worp.
Campylobacter
Typerend bij campylobacteriose, veroorzaakt door de Gram-negatieve bacterie Campylobacter jejuni of Campylobacter fetus, is dat abortus optreedt in het laatste trimester van de dracht en vaak gepaard gaat met een abortusstorm in het koppel. Verder kan er veel sterfte zijn bij de normaal geboren lammeren en in geval van Campylobacter jejuni kunnen lammeren ook last hebben van diarree.
Coxiella
Coxiella burnetti is een Gram-negatieve bacterie die wereldwijd voorkomt en Q-koorts, beter gekend als geitenkoorts, verwekt. Bij het schaap kan deze bacterie een abortus(storm) veroorzaken, meestal aan het einde van de dracht. Soms kunnen de ooien de infectie ook doormaken en verspreiden zonder te aborteren.
Listeria
Listeriose wordt veroorzaakt door de bacterie Listeria monocytogenes en treft vooral herkauwers. De meest voorkomende oorzaak is opname van slecht bewaard kuilvoeder. Nerveuze listeriose, waarbij zenuwsymptomen waar te nemen zijn, is het meest gekende ziektebeeld, maar de bacterie kan ook abortus in het laatste trimester veroorzaken en dit is meestal beperkt tot 1 of enkele gevallen.
Schmallenberg
Het Schmallenberg virus, overgedragen door knutten, maakte in 2016 vele slachtoffers. Infectie tijdens het eerste trimester van de dracht zou het meest schadelijk zijn en kenmerkend aan dit virus zijn foetussen met typische afwijkingen aan kop en poten. Vroeg, zwak of doodgeboren lammeren kunnen echter ook voorkomen. Een belangrijke differentiaal diagnose is het Blauwtongvirus, waarvan België vrij is sinds 2009.
En vele anderen
Border disease is een ziekte die veroorzaakt wordt door het Border Disease Virus (een Pestivirus). Bij intreden in de kudde kan een abortusstorm tot 50% optreden.
Andere minder voorkomende ziekteverwekkers die abortus kunnen veroorzaken zijn Escherichia coli
Bioveiligheid
Belangrijk om weten is dat de oorzaak van abortus bij het schaap een mogelijke zoönose is. Dit wordt gedefinieerd als een besmettelijke ziekte die van gewervelde dieren (zoals een schaap) kan overgaan op de mens. Griepachtige symptomen en diarree worden vaak beschreven, maar in geval van o.a. toxoplasmose, campylobacteriose, chlamydophilose, Q-koorts en listeriose kan dit bij zwangere vrouwen abortus veroorzaken. Zwangere vrouwen en personen met een verzwakt immuunsysteem helpen dus best niet bij het lammeren en het is aan te raden contact te vermijden met deze dieren en het geaborteerd materiaal. In geval van toxoplasmose kan de mens net zoals het schaap als tussengastheer fungeren en om die reden dienen zij ook extra voorzichtig om te gaan met kattenuitwerpselen.
Ooi
In geval van een abortus dienen maatregelen genomen te worden om spreiding van infectie in de kudde tegen te gaan (zie foto).
De ooi wordt best van het koppel geïsoleerd. Gecontamineerd beddingmateriaal, voedsel en water moeten vernietigd worden en de plaats van abortus moet gedesinfecteerd worden. De geaborteerde foetus en de nageboorte moeten ook verwijderd worden (abortusprotocol moet nog wel mogelijk zijn, zie verder). Er dient ook aandacht besteed te worden aan ontsmetting van materiaal dat mogelijks gecontamineerd is en aan de eigen (hand)hygiëne.
Bedrijf
Op bedrijfsniveau moeten preventieve maatregelen genomen worden. Honden, katten, vogels en ongedierte mogen zo min mogelijk toegang hebben tot de stallen. Aankoop van schapen moet, indien mogelijk, steeds vermeden worden. Door gericht te vaccineren kan, afhankelijk van de ziekteverwekker, het abortuspercentage onder controle gehouden worden.
Abortusprotocol verplicht
In het kader van het Sanitair Beleid is het sinds 2010 verplicht om bij iedere abortus een abortusprotocol via DGZ uit te voeren. Op die manier wordt geprobeerd de brucellose vrije status te vrijwaren en Q-koorts te monitoren. De kosten voor zowel het ophalen van de stalen als de autopsie worden gedragen door het FAVV.
Bij dit onderzoek worden, naast Brucella spp. en Coxiella burnetti, ook meer courante infectieuze oorzaken van abortus opgespoord. Tegen betaling zijn er ook extra analyses mogelijk indien de veehouder dit wenst. Zo wordt een zicht verkregen op de meest voorkomende oorzaken van abortus in ons land en kan de schapenhouder de epidemiologische toestand van het bedrijf beter opvolgen en passende maatregelen nemen.
Staalname
Het is belangrijk om zo snel mogelijk na het plaatsvinden van een abortus de bedrijfsdierenarts te contacteren, zodat er snel en correct stalen kunnen genomen worden. Hoe verser, hoe meer kans om de oorzaak te vinden.
Behalve de vers geaborteerde foetus moet er ook (een stuk) nageboorte met cotyledonen meegegeven worden. Indien er geen foetus of nageboorte meer beschikbaar is, dient een vaginale swab genomen te worden. Verder is nog een staal gestold bloed nodig van het moederdier en moet een formulier ingevuld worden.
Het ophalen van de stalen kan zowel bij de dierenarts als bij de veehouder. Indien dit enkele dagen zal duren, wordt het materiaal best in de koelkast bewaard en niet in de diepvries, want door invriezen wordt het pathologische onderzoek bemoeilijkt.
