Startpagina Varkens

Maak de juiste keuzes bij boslandbouw met buitenvarkens

Sommige land- en tuinbouwers zoeken een ander verdienmodel. Het is als varkenshouder daarbij niet evident om te kiezen voor boslandbouw met buitenvarkens. De toepassing ervan in Vlaanderen is immers erg beperkt. De Operationele Groep P’Orchard bracht ervaringen en knelpunten in kaart in een praktische handleiding.

Leestijd : 8 min

De evolutie die zich de laatste decennia heeft afgespeeld in de varkenshouderij, waarbij een steeds hogere efficiëntie en grootschaligere productie werd nagestreefd, heeft niet kunnen voorkomen dat varkenshouders nauwelijks het hoofd boven water kunnen houden. Tegelijkertijd is een groeiende groep van de consumenten op zoek naar een kwaliteitsvol lokaal geproduceerd product waarbij meer aandacht gaat naar milieu, dierenwelzijn en een eerlijke prijs voor de landbouwer. In deze realiteit zijn steeds meer varkenshouders op zoek naar een alternatieve afzetmarkt voor een nicheproduct met toegevoegde waarde. Alhoewel het in Vlaanderen niet evident is om over voldoende grond te beschikken, biedt een extensieve productiemethode waarbij de varkens buiten kunnen lopen, in die context concrete kansen. Wanneer in de buitenloop van de varkens eveneens bomen en/of struiken geplant worden volgens de principes van agroforestry, kan een systeem ontstaan met brede meerwaarde.

Dit gegeven werd de insteek voor de Operationele Groep P’Orchard, die van start ging op 1 september 2017. Het project liep tot 31 augustus 2019. In P’Orchard brachten geïnteresseerde varkenshouders hun praktijkervaringen en knelpunten in kaart, hierin ondersteund door Het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en voedingsonderzoek (ILVO), Inagro en het Varkensloket.

Troeven van boslandbouw

Bij boslandbouw combineert men doelbewust de teelt van landbouwgewassen of dieren met die van bomen of struiken op eenzelfde perceel.

Uitgangspunt is dat de bomen zorgen voor een efficiënter ruimtegebruik waarbij ze schaduw en beschutting kunnen geven aan de varkens. Vruchten, noten, blad- en twijgmateriaal kunnen een aanvulling betekenen op het (voeder)rantsoen van de varkens.

Verder creëert een dergelijke ‘boomgaard’ een aantrekkelijke omgeving als uithangbord van het bedrijf. Naast deze directe baten, verwacht men een aantal indirecte voordelen op vlak van milieu, biodiversiteit en klimaat.

Het praktijkrapport trachtte op deze verwachte troeven een gefundeerd antwoord te vinden. De toepassing van een dergelijk systeem is in de praktijk immers geen evidentie, met mogelijke barrières op vlak van onder meer regelgeving, onzekerheden rond het financiële plaatje, het ontbreken van kennis, risico op schade aan de bomen, vragen rond diergezondheid, etc.

Boomsoortenkeuze

Bij het ontwerp van een plan voor een bosbouwperceel, in dit geval in de buitenloop voor varkens, komen heel wat aandachtspunten kijken.

De boomsoortenkeuze moet weloverwogen gebeuren. De aanplant van bomen is immers een langetermijnkeuze. De standplaats (bodemtype, vochthuishouding, klimaat, wind…) bepaalt in eerste instantie welke soorten geschikt zijn. Daarnaast kunnen de bomen ook andere functies vervullen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan schaduw of beschutting tegen wind bieden, productie van voeder, voeding (noten of vruchten) of hout.

Stimulerende maatregelen of regelgeving kunnen eveneens de boomsoortenkeuze beïnvloeden. Indien je wenst gebruik te maken van de Vlaamse boslandbouwsubsidie, zijn wel een aantal boomsoorten uitgesloten, namelijk laagstam- en halfstamfruitbomen, naaldbomen, Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik en Valse acacia. Vermijd ook invasieve soorten.

Als windscherm

Individuele hoogstammige bomen, maar vooral lijnvormige hagen, heggen en houtkanten kunnen worden aangeplant als een windscherm. Vooral in open gebieden, bijvoorbeeld de poldervlaktes in Vlaanderen, kunnen deze een belangrijke rol vervullen. Het verlagen van de windsnelheid zorgt voor een betere beschutting van dieren in een buitenloop. Zeker kippen en varkens zijn hier erg gevoelig aan.

Afhankelijk van de interne structuur (porositeit) is het effect van een windscherm voelbaar tot op een afstand van 4 tot 30 keer de hoogte ervan. Een dense verticale structuur is het meest wenselijk. Openingen in het windscherm leiden tot ongewenste luchtturbulenties aan de beschutte kant. De efficiëntie van het windscherm is doorgaans het grootst wanneer deze loodrecht op de dominante windrichting wordt geplant.

Noodzakelijke schaduw

Voor varkens is de beschutting tegen de zon erg belangrijk in een buitenloop. Om zonnebrand, maar ook hittestress te vermijden, is het noodzakelijk om specifieke rassen in te zetten. Daarnaast is de mogelijkheid tot het nemen van een modderbad cruciaal, evenals de aanwezigheid van schaduwplekjes.

Bomen kunnen voor afkoeling zowel als beschutting zorgen. Een brede kroon en voldoende dicht bladerdek zijn hierbij van belang. Tal van soorten komen in aanmerking als wind- en/of schaduwscherm, denk aan wilg, zwarte els, haagbeuk, tamme kastanje, eik, veldesdoorn, esdoorn of valse acacia. Naaldbomen hebben het voordeel dat ze ook in de winter meer beschutting bieden, maar ze zijn uitgesloten voor boslandbouwsubsidies in Vlaanderen.

Varkens in een wilgenplantage voor korteomloophoutproductie.
Varkens in een wilgenplantage voor korteomloophoutproductie. - Foto: A.G. Kongsted

Onderdeel van het voederrantsoen

Je kunt ook kiezen voor bomen en/of struiken die een aanvulling op het voederrantsoen van varkens zijn of die een gunstig effect kunnen hebben (medicinaal, vleeskwaliteit).

Zo kunnen boombladeren dienen als bron van voedingsstoffen en mineralen. Bladeren kunnen, naargelang de soort en het seizoen, een bron van eiwitten vormen. Daarnaast bevatten ze ook hoge gehalten aan mineralen en sporenelementen. Voor eenmagigen, zoals varkens, zijn ruw blad- of twijgmateriaal maar ook gras, oogstresten en ander vezelig plantmateriaal – in het bijzonder voor jonge(re) dieren - doorgaans moeilijker verteerbaar. Toch is dit vezelrijk voer zinvol.

Ook vruchten of noten kunnen interessant zijn als bijkomende voederbron. Op vlak van fruit kan het gebruik van peren en appelen opportuniteiten bieden. Bij boomsoorten die noten produceren denken de onderzoekers aan walnoot, hazelnoot, eik of tamme kastanje.

Naast aandacht voor de voederwaarde, is de giftigheid van plantensoorten natuurlijk een belangrijk aandachtspunt. Vermijd het best buxus, brem, moerbei, den en esdoorn.

Boombescherming

Varkens kunnen voor schade zorgen aan bomen, door vraat aan jonge knoppen, bladeren en al dan niet houtige scheuten, door het schuren tegen de bomen en niet in het minst ook door het wroeten tussen de wortels. De dieren kunnen jaarrond schade aanrichten, maar de schade is doorgaans het grootst op het einde van de winter (minder vers voedsel beschikbaar) en bij het begin van de lente (jonge scheuten).

Boombescherming in een buitenloop voor varkens is doorgaans aangewezen. De onderzoekers stellen dat het risico op schade verder afhankelijk is van de leeftijd van de bomen, de tijdsduur van beweiding, de mate van bijvoederen, de densiteit van de bomen en het aantal varkens per oppervlakte-eenheid.

Geschikt varkensras

Bepaalde varkensrassen zijn meer geschikt voor het houden in een buitenloop (al dan niet met agroforestry) dan andere. Rassen die in de praktijk in deze systemen gehouden worden, hebben vaak een aantal eigenschappen gemeenschappelijk zoals goed bestand zijn tegen koude, goed zorgende moeders, gehard en een hogere ziekteresistentie.

In het rapport beschrijven de onderzoekers kort 11 rassen die passen in een dergelijk systeem.

Is buiten beter voor welzijn?

Het effect van buitenhuisvesting (al dan niet in combinatie met een beplanting van bomen en struiken) op het dierenwelzijn is blijkbaar niet steeds eenduidig vast te stellen. Praktijkervaringen en literatuur geven vrij uniform aan dat een buitenloop met de mogelijkheid om te wroeten, een modderbad nemen en foerageren resulteert in minder stress en veel meer mogelijkheid om soortspecifiek gedrag te vertonen. Met andere woorden: een varken kan pas ten volle varken zijn als hij in de grond kan wroeten. Cruciaal voor de dieren is dat ze op elk moment in de buitenloop toegang hebben tot wate en, voeder. Ook toegang tot schaduw en verkoeling (zie eerder) zijn bepalend in het vermijden van ongemak in de buitenloop; varkens zijn immers bosdieren.

Schaduw en de mogelijkheid om een modderbad te nemen, laten de varkens in buitenbeloop toe om voldoende beschutting en afkoeling te zoeken.
Schaduw en de mogelijkheid om een modderbad te nemen, laten de varkens in buitenbeloop toe om voldoende beschutting en afkoeling te zoeken. - Foto: Bert Reubens

In bepaalde situaties verloopt de toegang tot de buitenloop via een vaste, grotere stal, in andere situaties is er sprake van een mobiel schuilhok.

Ook over effecten op gezondheid, ziekte en verwonding, lopen de conclusies uiteen. Enerzijds leidt een buitenloop onder andere tot een verhoogde blootstelling aan potentiële ziekteverwekkers, anderzijds wordt ook gesteld dat dit contact met een diversiteit aan micro-organismen van jongs af aan net resulteert in een verhoogde weerstand. In die zin zouden ook biggen meteen de mogelijkheid moeten krijgen om te wroeten. De verhoogde keuzemogelijkheid bij het foerageren in een buitenloop, stelt varkens ook in staat om op elk moment te kiezen wat ze nodig hebben om zich gezond te houden.

Er moet weliswaar ook aandacht besteed worden aan het aantal varkens per ha. De aanbevelingen hiervoor zijn sterk situatie-afhankelijk. Leeftijd, aanwezige vegetatie, bodemtype, weersomstandigheden en doelstellingen spelen elk hun rol. Wil je de grasmat behouden of net laten omwoelen? Hoe snel roteren de varkens naar een andere plek? Spelen er natuurdoelstellingen, staan er bomen die afgeschermd moeten worden? Literatuur en praktijkervaring in onze regio leren dat 10 tot 15 volwassen varkens een goede richtlijn is. Men adviseert tevens een geschikt rotatiesysteem. Niet alleen voor de bomen, maar ook voor de bodem, grasmat, andere vegetatie en omgevingskwaliteit is zo’n rotatie en rusttijd van doorslaggevend belang. Voldoende roteren vermindert ook besmetting met pathogenen en parasieten en is dus in het belang van de varkens zelf.

Regelgeving en subsidies

Geïnteresseerden informeren zich het best grondig over de specifieke regelgeving inzake boslandbouw met buitenvarkens. In het praktijkrapport wordt hier heel wat aandacht aan besteed.

Nieuwe percelen bedoeld voor agroforestry vallen bijvoorbeeld niet onder het Bosdecreet. Let wel, bij beweiding van bestaande bosbestanden met varkens val je op wetgevend vlak wél onder het Bosdecreet. Pacht je land, dan moet je in het kader van de Pachtwet toestemming krijgen van de verpachter voor het planten van bomen. Het zijn slechts enkel wettelijke voorschriften.

Landbouwers die een agroforestry-perceel aanleggen, kunnen een aanplantsubsidie ontvangen in het kader van het Programma voor Plattelandsontwikkeling (PDPO III). Deze bedraagt 80% van de gemaakte kosten. Ook deze worden in het rapport toegelicht.

Weliswaar moet men bij het houden van varkens in buitenbeloop in combinatie met boslandbouw de bestaande wetgeving daaromtrent opvolgen.

Doordachte keuze biedt kansen

Of de keuze voor varkens in een buitenloop met dieren aan het einde van de rit een financieel interessante keuze is, is volgens de auteurs misschien wel de vraag van 1 miljoen. Enkele inspirerende praktijkvoorbeelden uit Vlaanderen en Nederland bewijzen alvast dat dit verdienmodel voor sommige varkenshouders mogelijkheden biedt.

Boslandbouw voor buitenvarkens kan alvast resulteren in een efficiënter (meerlagig) ruimtegebruik, waarbij bomen schaduw en beschutting kunnen geven aan de varkens. Mits een aangepaste boomsoortenkeuze kunnen vruchten, noten, blad- en twijgmateriaal ook een aanvulling betekenen op het (voeder)rantsoen van de varkens en kunnen de bomen ook andere ecologische en economische functies vervullen.

Een goede marketing met een sterk bedrijfsverhaal rond de te verwachten positieve impact van dit productiesysteem op dierenwelzijn en milieu, biedt opportuniteiten om producten met meerwaarde aan te bieden aan de consument. En die is vaak bereid hiervoor ook een meerprijs te betalen.

Anne Vandenbosch

 

Meer informatie vind je in het rapport ‘Boslandbouw voor buitenvarkens’ opgesteld in het kader van de Operationele Groep P’Orchard’ door Bert Reubens (ILVO), Paul Pardon (ILVO), Sarah De Smet (Varkensloket), Willem Van Colen (Inagro) en Piet Rombouts (Rombouts Agroecology) en op www.agroforestryvlaanderen.be.

Lees ook in Varkens

Meer artikelen bekijken