Varkenshouder Jeroen Koks (NL): “Sta dierenurine toe als kunstmestvervanger”
De Nederlandse varkenshouder Jeroen Koks heeft een duidelijke mening over de toekomst van het EU-mestbeleid: “Sta dierenurine toe als kunstmestvervanger en je bent van veel problemen af. Wellicht kan de EU dit in het voorjaar van 2023 meenemen bij het besluit over een nieuw nutriëntenmanagementplan waarbij ook naar nieuwe ‘groene’ kunstmestvervangers wordt gekeken.”
In de nieuwe Zonvarken-stal van de familie Koks in Winterswijk-Huppel groeien de biggen van geboorte tot slacht op in hetzelfde hok. Het is een van de modernste varkensstallen van Nederland, waarbij bij de bouw en inrichting echt aan alles is gedacht. De stal is dus zowel dier-, milieu- als klimaatvriendelijk, maar ook boer- en buurtvriendelijk.
De wortels van varkenshouder Jeroen Koks liggen op een gemengd bedrijf met koeien en varkens in het uiterste oosten van Nederland, in de buurtschap Huppel, dat strak tegen de Duitse grens aan ligt. Na zijn studie aan de universiteit in Wageningen kwam hij in de mengvoerbranche terecht, in eerste instantie met de focus op rundvee. Later maakte hij de switch naar de varkenshouderij als accountmanager en als productmanager. Jeroen constateerde op een bepaald moment dat veel varkensboeren worstelen met allerlei problemen. “De werkdruk op veel bedrijven is hoog en er is de laatste jaren erg veel op de boeren afgekomen. Daardoor zijn sommige boeren de trots op hun bedrijf kwijtgeraakt. Deze boeren wil ik een perspectief bieden.”
Revolutionair varkensbedrijf
De coöperatie Zonvarken bestaat sinds 2019 en is ontstaan omdat de 4 huidige leden elkaar kenden vanuit hun werkzaamheden in de varkenshouderij. Naast Jeroen gaat het om de varkenshouders Rob Nieuwenhuis en de broers August en Otto Offenberg.
Vanuit hun werkzaamheden in de varkenshouderij sprak dit viertal in 2016-2017 al eens over de uitdagingen waarmee de gangbare varkenshouderij te kampen heeft en over wat er allemaal anders zou kunnen en moeten. Jeroen: “Rob wilde op zijn ouderlijk bedrijf een varkensstal bouwen en stuitte op veel bezwaren vanuit de buurt. Buurtvriendelijk worden werd hierdoor een belangrijke doelstelling.”
Begin 2018 ontstond een duidelijker beeld van het nieuwe houderijsysteem. Meer aandacht voor reductie van geur-, ammoniak- en fijnstofemissies, circulair voer, maximaal dierenwelzijn en maatschappelijke acceptatie kwamen ter sprake. In de loop van 2018 kwam het besef dat voor de VN Global Development Goals ook CO2-reductie moest worden meegenomen. Streven naar een klimaatneutraal concept dus.
“We onderzochten de haalbaarheid en geleidelijk werden de contouren duidelijk waaraan ‘het nieuwe varkens houden’ moest voldoen. De naam werd Zonvarken (zie ook www.zonvarken.nl). Zonvarken moet de zon doen schijnen voor het varken, de boer, de buurt en de planeet. In dit kader noemen wij onszelf, ook op onze internetsite, een revolutionaire varkensboerderij. Wij produceren
Groepshokken
De nieuwe stal van de Nederlandse varkenshouder is wat het overkapte stalgedeelte betreft 704 m2 en het buitengedeelte (de verharde uitloop dus) is 448 m2. In totaal heeft Jeroen 28 zeugen. Deze 28 zeugen liggen per 2 zeugen in één vrijloopkraamhok. Ze hebben samen, inclusief de biggen, een uitloop van 28 m2. Zodra de biggen groot genoeg zijn, wordt de variabele kraambox eruit gehaald en hebben ze één groot groepshok. De biggen hebben altijd een warmere onderkruip ter beschikking. Na 8 à 9 weken worden de zeugen verlegd naar hun groepshok en kan het kraamhok groter worden gemaakt.
Daardoor ontstaan grote vleesvarkenshokken van 36 m2 waar 28 vleesvarkens in passen. Verder hebben alle drachtige zeugen maar liefst 3 ha weiland met modderpoel tot hun beschikking. Omdat de dieren goed in de watten worden gelegd, kreeg Zonvarken van de Nederlandse Dierenbescherming 3 sterren van het Beter Leven-keurmerk. Ook met de andere ngo’s, zoals Varkens in Nood, Eyes on Animals en Natuur & Milieu is uitvoerig gesproken voordat Zonvarken ging bouwen.
Groendak met sedum
De stal is volgens Jeroen niet extreem geïsoleerd. Alleen het dak is geïsoleerd en zwaar uitgevoerd vanwege het sedumdak dat op de nieuwe stal ligt. “Wij hebben hiervoor gekozen, omdat de temperatuur op een sedumdak, ook de afgelopen lange warme Nederlandse zomer, nooit boven de 37 °C uit komt. In de stal blijft het daardoor heerlijk koel, ook al is het buiten 38 °C. En verder zorgt een sedumdak uiteraard ook voor de opvang van regen, het isoleert de stal en zorgt voor veel meer biodiversiteit.”
Zonnepanelen op een andere stal op het erf van de familie Koks zorgen voor de energievoorziening. Nog iets bijzonders aan de stal, waar normaal gesproken biologisch-dynamische bedrijven over nadenken, is dat de zon alleen tussen 1 september en 1 mei rechtstreeks in de stal kan schijnen en in de zomerperiode alleen in de vroege ochtend. Er is enkel natuurlijke ventilatie in de stal, dat is dus opnieuw duurzaam.
Speciale ‘outdoorkruising’
Welke kruisingen precies gebruikt worden, wil de Nederlandse varkenshouder niet kwijt. “Ik kan wel zeggen dat wij een ‘outdoorzeug’ gebruiken. Met ons eigen fokprogramma fokken wij richting een zeug die haar eigen biggen kan grootbrengen. Wij fokken dus naar gemiddeld zo’n 14 à 15 biggen per zeug, met daarbij tevens aandacht voor goede moedereigenschappen, goed mestgedrag (buiten mesten op de roosters), goed gedrag naar de boer toe en meer intramusculair vet, dus smakelijk en oorspronkelijk vlees.”
Een kostprijs noemen, wat gebruikelijk is bij veel varkensboeren, dat doet Zonvarken niet. De focus moet volgens Jeroen liggen op welke waarde je als varkensboer kunt brengen.
Demonteerbare stal
Dat ook de Nederlandse overheden positief tegenover dit nieuwe concept staan, blijkt wel uit het feit dat de vergunning, die begin 2020 werd aangevraagd voor het eerste pilootbedrijf in De Heurne, op enkele weken binnen was. Maar ook de vergunning voor de stal van Jeroen was binnen de reguliere termijn binnen, zodat in het voorjaar van 2022 gestart werd met de bouw van zijn stal in Winterswijk. Jeroen: “Bij de bouw van de eerste 3 Zonvarken-stallen deden de leden van de coöperatie voornamelijk zelf de bouwbegeleiding. De muurwanden waar de grotendeels houten stal op gebouwd is, bestaan uit sleufsilowanden die eenvoudigweg naast elkaar gezet zijn. Ook het uitloopstalgedeelte en het mestverwerkingsgedeelte naast de stal is hier grotendeels van gemaakt.
De stal is dus eenvoudig weer uit elkaar te halen, dus ook duurzaam. Dat wij veel hout gebruikt hebben, is omdat hout veel CO2 vastlegt, absorberend is en makkelijk herbruikbaar.” De ramen over de volledige lengte van de stal zijn van polycarbonaat. Een groot gedeelte daarvan is gemaakt van gerecycleerd plastic.
Omdat Jeroen onder het zogeheten ammoniakplafond bleef en omdat hij gebruikmaakte van de Nederlandse Vrijstelling Besluit Huisvesting hoefde hij in principe geen ammoniakreducerende maatregelen te nemen, maar hij deed dit wel. Jeroen: “In eerste instantie wilden wij, net als momenteel veel collega-varkenshouders overwegen, met dagontmesting werken, zonder directe scheiding van urine en mest. Door een goed idee van Theo Tangelder (van een Nederlands mechanisatiebedrijf) hebben wij echter voor ons huidige systeem gekozen. Doordat wij met dit systeem de versmering en vermenging van urine en vaste mest minimaliseren, minimaliseer je ook het ontstaan van ammoniak en methaan.
Dierlijke urine als kunstmest
Het werd dus geen standaard dagontmestingssysteem, maar een geheel nieuw bedacht systeem. “Ere wie ere toekomt. Theo Tangelder uit Silvolde heeft ons Moving Floor-systeem, een geavanceerd mestscheidingssysteem, superslim bedacht. Theo is een echte 'willy wortel', een beetje een uitvinder, dus die kan dat wel”, stelt Jeroen.
Het uitgangspunt voor de ontwikkeling van het systeem was een zo zuiver mogelijke scheiding tussen de urine en de mest van de varkens. Het binnengedeelte van de stal is lig- en vreetruimte, buiten drinken en mesten de varkens. Er zitten geen putten onder de roosters, maar een doorlatende vloer bestaande uit kunststof platen. Via gaatjes in die platen sijpelt de urine naar een V-vormige afvoergoot. De mest wordt aan de voor- en achterkant van de tegels geschoven. Vanuit de V-vormige goot komt de urine via een volledig gesloten systeem in een urinekelder terecht. Jeroen: “Wij vangen de urine dermate zuiver af, dat het altijd rond een C/N-verhouding van max 2 zit. Een C/N-verhouding onder 3 vindt onze overheid al mooi. Of het Moving Floor-systeem makkelijk terug te verdienen is, hangt aan regelgeving vast.”
De vaste mest wil Zonvarken samen met de stromest uit de stal mixen en op termijn daarvan bokashi (gefermenteerd organisch materiaal) maken. Die bokashi wordt vervolgens gewoon over het land uitgereden. “De dierlijke urine van de varkens zouden wij graag willen gebruiken als direct toepasbare kunstmest, zodra de regelgeving dit toelaat. Wellicht kan de EU dit in het voorjaar van 2023 meenemen bij haar besluit over een nieuw nutriëntenmanagementplan, waarbij ook naar nieuwe ‘groene’ kunstmestvervangers wordt gekeken. Je pakt dan vele problemen bij de wortel aan en zorgt gelijk voor een verdienmodel.”
Circulair werken
Het voer voor de 28 varkens met biggen (en later vleesvarkens) wordt in heel grote silozakken gestort in plaats van in silo’s. De reden hiervoor is dat silozakken een goedkoper alternatief zijn. Omdat Zonvarken circulair wil werken, worden aan de varkens alleen restproducten gevoerd. Het gaat daarbij onder meer om chips, crackers, broodresten/kruimels, raapschroot en moutkiemen. Het zijn dus veel restproducten uit de humane levensmiddelenindustrie. Daarbij werkt Zonvarken samen met FeedValid. Jeroen: “Wij kiezen dus bewust voor zo min mogelijk verspilling.”
Momenteel heeft Coöperatie Zonvarken 2 locaties en een derde locatie in aanbouw in het Nederlandse Eibergen, niet ver van de andere 2 locaties in het oosten van Nederland. “Wij willen naar in totaal 13 locaties, met op iedere locatie maximum 50 zeugen met bijbehorende vleesvarkensaantallen. De reden is dat wij met 13 locaties als coöperatie ineens ook een serieuze partner zijn voor de retail.”
Daarbij gaan ze werken met een 26-wekensysteem. Op elk bedrijf werpen alle zeugen tegelijk, om de 26 weken, dus 2 keer per jaar. Na het spenen blijven de biggen tot aan de slacht in hetzelfde hok. Door dit op 13 bedrijven te doen, kunnen ze het jaar rond hetzelfde aantal vleesvarkens per week leveren. Jeroen rekent even voor: 13 bedrijven x 2 worpen is 26 worpen per jaar. En in 2 keer uitleveren, dan zit je op 52 weken (jaarrond) dat je vers vlees kunt leveren. Nu, in de opstartfase, heeft Zonvarken de focus gelegd op houdbare gemengde producten, zoals vlees van rookworsten, grillworsten en gehaktballen. “Dit heeft als voordeel dat wij aan vierkantsverwaarding kunnen doen met minimale verspilling”, aldus Jeroen.
Uiteraard meerprijs
De leden van Zonvarken kozen er bewust voor om niet aan plaatselijke (keur)slagerijen te gaan leveren, maar aan de retail. Jeroen: “Wij hebben 2 afnemers, Europa Have uit Didam en verder Best Star Meat, een onderdeel van de Van Loon Group. Daar leveren wij als coöperatieleden aan.”
Europa Have is een franchisenemer van Albert Heijn. Voor alle extra kosten en inspanningen moet de consument uiteraard wel een meerprijs betalen. “Het prijsniveau van ons vlees ligt dan ook boven gangbaar varkensvlees. Op de winkelwagentjes van de Albert Heijn-supermarkten waar ons vlees verkocht wordt, staat ook het logo van ons concept Zonvarken. Wij willen niet ‘anoniem’ in de supermarktschappen liggen”, stelt Jeroen.
Het gewraakte stikstofkaartje van de Nederlandse stikstofminister is sinds begin oktober jl. van tafel en Jeroen maakt zich niet echt zorgen wat betreft de stikstofreductiemogelijkheden van zijn bedrijf. “Wij reduceren al zo'n 75% vergeleken met de vergunning die wij aangevraagd hebben om te kunnen bouwen.” Wageningen UR gaat bij de varkenshouder, waarschijnlijk vanaf april 2023, metingen doen om te kijken hoeveel er precies gereduceerd wordt (onder meer ammoniak, stikstof, fijnstof, enzomeer).
Jeroen is benieuwd welke reductiegetallen eruit zullen komen. Volgens hem zou de EU, als ze écht stappen willen maken, van drijfmest af moeten. “Nieuwe stallen uitrusten met een goed mestscheidingssysteem of de mest direct afvoeren naar bijvoorbeeld de mestvergister op het bedrijf om een methaanreductie te realiseren: dat zie ik als oplossingsrichtingen. Verder zie ik vaste mest en zuivere urine als 2 aparte meststoffen. Zodra je die op enigerlei wijze mengt, heb je ammoniakuitstoot en verliezen.”
Zodoende kan er flink gereduceerd worden op het gebruik van gas verslindende kunstmest. Als vervanger van kunstmest ziet hij dierlijke urine als beste optie. Het voordeel is volgens Jeroen dat je dan als boerensector ook weer een verdienmodel hebt. “Brussel focust zich nu helemaal op de nitraatdiscussie en op de uitspoeling daarvan, maar kijk nou eens beter naar het geheel. Als je vaste mest en urine zuiver scheidt, heb je winst op het gebied van stikstof, methaan én CO2-uitstoot. Ten tweede creëer je weer waarde voor mestproducten. En, vaste mest en zuivere urine op het juiste moment toepassen op het land geeft ook véél minder uitspoeling. Verder heb je meer CO2- en watervastlegging en meer biodiversiteit.” Daarnaast verbeter je ook het stalklimaat.
Jongere varkenshouders geïnteresseerd
Volgens de Nederlandse varkenshouder hebben meerdere, vaak jongere varkenshouders, zich al aangemeld bij Zonvarken en willen ze ook lid van de coöperatie worden. “Wij zijn er als organisatie trots op dat ze interesse tonen, maar uitbreiding en bouw kunnen alleen met een gegarandeerde afzet. Voor de eerste bedrijven die nu concreet zijn, is dit goed geregeld. Voor de verdere groei is dit natuurlijk afhankelijk van hoe het loopt. Wij zijn ervan overtuigd dat er ruimte is in de nichemarkt, voor Zonvarken-vlees. De toekomst zal het echter moeten bewijzen.”
