Wormen, een permanente bedreiging voor onze lammeren
In ons artikel van vorige maand hadden we het over graslandbeheer op een schapenbedrijf. Eén van de aspecten betrof het trachten managen van de wormbesmettingen op de weide. In dit artikel gaan we nog dieper in op de wormproblematiek, want nu de ooien met hun lammeren al 2 à 3 maanden op de wei lopen, kan de wormdruk hoog oplopen.
Een schapenbedrijf zonder wormen bestaat niet. De wormbesmetting komt vooral voor op de weide en veel minder tijdens het opstallen. Oudere dieren bouwen geleidelijk weerstand (immuniteit) op en hebben minder problemen. Maar jonge lammeren zijn vatbaar en het ontwormings- en bedrijfsmanagement moet erop gericht zijn om de lammeren de kans te geven om eigen weerstand op te bouwen zonder dat er teveel schade aan het maagdarmkanaal aangericht wordt , met diarree, stilvallende groei, gewichtsverlies en eventueel sterfte tot gevolg.
Belangrijk is dat er de jongste jaren op de bedrijven meer en meer resistentie van wormen tegen bepaalde anthelmintica of ontwormingsmiddelen vastgesteld wordt. Voorkomen van resistentie en het beperken van gebruik van ontwormingsmiddelen vormen samen een nieuwe uitdaging, waar eventueel alternatieve (innovatieve) benaderingen kansen bieden.
Soorten wormen
Er zijn 3 groepen wormen die schade kunnen berokkenen: de rondwormen (Nematoden), de platwormen (Trematoden) en de lintwormen (Cestoden). Bij de rondwormen worden vier soorten onderscheiden: de Nematodirus battus, de Haemonchus contortus of rode lebmaagworm, Teledorsagia circumcincta en Trichostrongylus colubriformis. Bij de platwormen vormt leverbot (Fasciola hepatica) een jaarlijkse bedreiging voor jonge en oudere dieren. Lintwormen zijn de enige wormsoort die we in de mest met het blote oog kunnen zien; dit geeft soms een spectaculair beeld, maar ze zijn minder schadelijk.
Cyclus van de rondwormen
In het maag-darmstelsel van schapen produceren volwassen rondwormen eieren, die met de mest op de weide terechtkomen. In de mest ontwikkelen de eieren tot larven, die op de grassprieten omhoog kruipen. Bij het grazen nemen schapen en lammeren deze larven op die zich in het maagdarmstelsel verder ontwikkelen tot volwassen wormen en dan herbegint de cyclus via nieuwe uitscheiding van eieren via de mest. De duur van de ontwikkeling van ei tot larve bedraagt in koel weer een tiental weken, maar bij warm en vochtig weer gebeurt dit binnen de 2 weken. Weidebeheer wordt hier belangrijk om overmatige besmetting van de lammeren te voorkomen. Een doordacht begrazingsplan, maaibeheer, waarbij de besmetting van de weide als het ware grotendeels opgeruimd wordt , en ook droogte/hitte (afsterven van de larven) kunnen de besmettingsdruk beheersbaar maken.
Belangrijk is dat bij oudere ooien rond het moment van het werpen de ei-uitscheiding sterk kan toenemen. Daarom is het belangrijk rond of kort na de geboorte de volwassen ooien te ontwormen. Overlopen we nu even de soorten rondwormen en hun eigenheid volgens hun chronologie van verschijnen:
Haemonchus contortus (de rode lebmaagworm) : zuigt bloed in de lebmaag en kan door bloedarmoede de conditie van de dieren ondermijnen en zelfs tot plotse sterfte leiden. Er is geen diarree , maar eventueel zwarte mest. De larven overleven in principe de winter niet, zodat de weidebesmetting vooral in zomer en herfst problemen kan geven bij zowel ooien als lammeren. Recent werden ook al vroeg op het jaar (bij DGZ) aantastingen vastgesteld (warme winters!). Het is belangrijk om regelmatig te controleren of de oogslijmvliezen nog mooi roze zijn, zo weet u dat de schapen geen last hebben van bloedarmoede. Er bestaat een Famacha-kaart, waarmee men de graad van bloedarmoede kan scoren.
Teledorsagia: komt voor in de lebmaag, maar zuigt geen bloed. De dieren hebben verminderde eetlust, diarree, gewichtsverlies. Komt vaak voor bij lammeren aan het einde van de zomer.
Platwormen = Fasciola hepatica = Leverbot
Tegen leverbot wordt er weinig of geen immuniteit ontwikkeld, zodat het een probleem kan vormen, zowel voor volwassen dieren als voor lammeren. Leverbot heeft een zoetwaterslak als tussengastheer en is dus een mogelijk probleem voor schapen die grazen op natte weiden. De leverbotten tasten de lever aan, maar kunnen ook zwerven doorheen het lichaam en dit kan dodelijk zijn. Een leverbotinfectie kan aangetoond worden via bloed- of mestonderzoek.
Voor de behandeling van aangetaste dieren wordt het best overlegd met de dierenarts over welke specifieke producten hier kunnen gebruikt worden. De meeste antiwormmiddelen werken niet tegen leverbot. Gezien de cyclus 4 à 5 maanden duurt, is in de regel een behandeling na het graasseizoen aangewezen, ook voor de volwassen dieren, voor bedrijven met natte weilanden en dit na mest- of bloedonderzoek. Het is aan te raden om natte hoeken in een weiland of de omgeving van poelen niet toegankelijk te maken voor schapen. Soms wordt pluimvee (eenden bijvoorbeeld) ingezet om de slakken, die tussengastheer zijn, op te ruimen.
Lintwormen (Moniezia expansa)
Voor de ontwikkeling van lintwormen is er ook een tussengastheer nodig, namelijk een vrij-levende grasmijt. Men ziet (met het blote oog) bij geïnfecteerde lammeren in nazomer en herfst deeltjes van deze lintwormen in de mest. Er zijn evenwel zelden gezondheidsproblemen, zodat behandelen niet moet
Wormmanagement
Door graslandbeheer kan er heel wat gedaan worden om de wormbesmettingsdruk te reduceren. Een weide, die pas ingezaaid is of waar geen schapen gegraasd hebben het jaar voordien is zuiver. Een weide waar in het vroege voorjaar maximaal 3 weken gegraasd is door schapen is veilig tijdens deze periode, in de zomer is deze periode te herleiden tot 2 weken. Ook een weiland, waar in de afgelopen 3 maanden geen schapen geweid zijn, is veilig. Ook maaien kan de besmettingsdruk aanzienlijk verlagen. Combinaties van begrazing door schapen, gevolgd door runderen of paarden, zijn een goed middel om de infectiedruk onder controle te houden. Grazen op een veilige weide niet ontwormde lammeren, dan wordt de status na 2 weken ‘niet meer veilig’.
Als strategie is ontwormen op vaste tijdstippen niet wenselijk. Duurzaam wormmanagement begint met een mestanalyse om te zien of er en hoe zwaar de besmetting met wormen is. In de mest van de schapen wordt gezocht naar de eitjes van de wormen. De bepaling van het aantal eitjes (EPG= eieren per gram mest) is nodig om te kunnen beslissen of een ontworming nodig is of niet.
Mestanalyse met telling van het aantal eieren kan men zelf leren, maar men kan dit ook courant via de dierenarts vragen.
Bij gebruik van ontwormingsmiddelen is een belangrijk aandachtspunt het feit dat bij heel wat producten resistentie ontstaan is. Indien men gedurende lange tijd altijd hetzelfde ontwormingsproduct gebruikt, zijn er bepaalde wormen die door genetische variatie weerstand (resistentie) tegen dit middel opbouwen en zich ongeremd kunnen gaan vermenigvuldigen. Zo ontstaan er problemen op bedrijfsniveau. De ontwormingsproducten worden in een vijftal groepen ingedeeld en geregeld wordt vastgesteld dat de wormen tegen bepaalde groepen resistentie hebben opgebouwd.
De 5 groepen zijn benzimidazoles, imidithiazoles, macrocyclistische lactonen en mylbecines, nitroxinil en monepantel. Resistentie kan onderzocht worden in samenspraak met uw dierenarts door mestonderzoek na toediening van een bepaald product. Dit gebeurt het best af en toe. Geregeld wisselen van productgroep is ten zeerste aangewezen om resistentie-opbouw te voorkomen. Om resistentie te voorkomen wordt tevens aangeraden om steeds de juiste dosering toe te passen en niet te onder-doseren, dus best enkele van de zwaardere lammeren wegen om het doseerpistool juist af te stellen ! Er wordt ook aangeraden om telkens 2 à 5% van de sterkere dieren niet te ontwormen, zodat resistente wormen niet de overhand krijgen.
Innovatieve aanpak : Kan het zonder scheikundige producten?
Door onderzoekers in Nederland (onder leiding van Wageningen UR) werd in 2014 een literatuurscan gedaan omtrent ‘Innovatieve ontwikkelingen voor beheersing van maag-darmwormbesmettingen bij schapen’.
Zij komen tot volgend besluit:
Het onderzoeksteam concludeert dat in Good Farming Practice vakmanschap de basis dient te zijn voor het handelen in iedere vorm van landbouw. Beheersing van de maag-darmwormproblematiek bij schapen vraagt om een brede, alomvattende aanpak, waarbij er aandacht moet zijn voor onder andere graslandbeheer (A), biologische beheersing (B), versterken van het immuunsysteem van het schaap (C), gebruik van vaccins (D), fokkerij (E), strategisch gebruik van voedingssupplementen (F) en planten met antiparasitaire eigenschappen en dergelijke (G). Synthetische breed spectrum anthelmintica moeten niet langer het uitgangspunt zijn bij de bestrijding van maag-darmworminfecties. Deze middelen dienen alleen te worden ingezet als aanvulling indien een brede meervoudige aanpak onvoldoende effect heeft.
Dit is zonder meer een pleidooi voor een geïntegreerde aanpak.
Als perspectiefvolle toepassingen citeren ze:
- Fokkerij (selectie) op resistentie tegen Haemonchus contortus : Binnen een populatie schapen blijkt in circa 20% van de dieren circa 80% van de wormlast te zitten; dus met deze 20% niet verder kweken biedt perspectief. Het is evenwel niet eenvoudig om elk dier qua wormuitscheiding te evalueren !
- Vaccinatie: Recent zijn de eerste hoopvolle resultaten beschreven van nieuw ontwikkelde vaccins gericht tegen twee belangrijke maag-darmwormsoorten van het schaap: Haemonchus contortus en Teladorsagia circumcincta.
- Beweidingsmanagement: zie eerder in dit artikel. Of wormlarven biologisch kunnen bestreden worden door bijvoorbeeld inzet van schimmels is nog onduidelijk.
- Voeding: voldoende eiwit in het rantsoen is verkieslijk tegen maag-darmwormen en kobaltgebrek leidt tot een toegenomen gevoeligheid voor maag-darmworminfecties.
- Kruiden en gewassen: Van enkele kruiden/kruidenproducten zijn significante antiparasitaire effecten aangetoond. Preventieve inzet betekent inzet als voedergewas in de weide (binnen een passende beweidings- en begrazingsstrategie) of als voedingssupplement (met getoetste toedieningswijze en dosering). Binnen de biologische schapen-/geitenhouderij is al (onderzoeksmatig) ervaring opgedaan met bepaalde kruiden/gewassen om de EPG’s te beheersen. Het gehalte aan polyfenolen speelt hier een rol en aan HoGent (Melle) is hier ook de mogelijkheid van de teelt van Esparcette en andere gewassen bekeken. De klassieke sectoren kunnen hier misschien ook hun voordeel uit halen.
Voor schapenbedrijven die aan natuurbegrazing doen is het gebruik van ontworming meestal verboden. Ze werken meestal extensief, dus met minder wormdruk. Zij kunnen eventueel via een alternatieve/innovatieve aanpak proberen om hun wormproblemen, als die er al zijn, op te lossen.
Besluit
Voor iedere schapenhouder is de wormbeheersing op zijn bedrijf een hot item, zeker op intensief gerunde bedrijven. Net zoals het gebruik van antibiotica meer en meer in vraag gesteld wordt , komt ook het systematisch gebruik van scheikundige middelen om wormen te beheersen onder druk te staan, mede door het meer en meer optreden van resistenties. Een geïntegreerde benadering via weidebeheer, mestonderzoek en geregelde controle op resistentie-verschijnselen, in combinatie met quarantaine van aangekochte dieren is aangewezen. Voor de toekomst kunnen innovatieve ontwikkelingen de beheersing van wormen op een meer duurzame manier mogelijk maken. Maar hier is ook onderzoeksmatig nog werk aan de winkel!
