Vlaanderen maakt zich klaar voor een drogere toekomst
Het weer wordt steeds extremer, met vaker hevige regens en hevige droogteperiodes. Het moet gezegd: waterbeschikbaarheid is een belangrijk onderwerp en zal dat ook blijven de komende jaren. Het is dus 5 voor 12 om actie te ondernemen. Vorige jaren werden al heel wat projecten opgestart om enerzijds water efficiënt te capteren en het wateraanbod te vergroten, en anderzijds om de watervraag te reduceren. Ook nu zoeken onderzoeksinstituten, landbouwers en bedrijven naar oplossingen. Zo maken ze zich klaar voor een drogere toekomst.
Door de klimaatverandering ervaart Vlaanderen vaker extreme weersomstandigheden. Extreme piekregens bijvoorbeeld, en die kunnen lijden tot overstromingen in de winter. Daarnaast is er meer kans op droge periodes. Uit data van het KMI blijkt dat het aantal dagen met hevige neerslag – dus meer dan 20 mm – significant stijgt. Het neerslagtekort, namelijk de hoeveelheid water die gras verdampt ten opzichte van de hoeveelheid neerslag die er valt, is een indicator van droogte. “Als de plant meer water nodig heeft om te groeien dan wat er via neerslag beschikbaar is, is dat een indicatie van droogte”, legt ILVO-onderzoeker en waterexpert Sarah Garré uit. Sinds 1975 zijn er al wel wat droge jaren geweest, maar sinds 2015 volgen de droge jaren zich steeds sneller op. “De terugkeerperiode wordt veel kleiner. Sommige droogtes van 1976-2018 hadden een terugkeerperiode van ongeveer 90 jaar, maar zullen tegen het einde van de eeuw om de 5 - 20 jaar voorkomen. Dat is een enorm snelle evolutie.”
Ze geeft mee dat er doorheen de tijd meerdere periodes zijn met watertekort en droogte die elkaar opvolgen, en dat dat tekort over de jaren heen accumuleert en resulteert in een verminderde voeding van onze grondwaterreserves. “In Vlaanderen reageert elke regio met zijn specifieke bodem en klimaat anders, maar het is duidelijk dat het cumulatief meerjarig neerslagtekort sinds 2003 overal blijft stijgen”, klinkt het.
Niet het volle potentieel door verharding en drainage
In Vlaanderen zijn er nog andere zaken waardoor water hoog op de agenda is gekomen. Zo is 33% van de oppervlakte verhard. Vlaanderen is immers zeer geürbaniseerd. Bovendien hebben we te maken met een hoge bevolkingsdichtheid waardoor de winningsdruk hoog is. “Zo wordt op sommige plaatsen in Limburg meer dan 20% van de voeding van onze oppervlakkige grondwaterlagen weer opgepompt voor gebruik”, vertelt ze.
“En ten slotte hebben we een geschiedenis van drainage: heel veel land is ontgonnen door water weg te leiden voor onder andere de landbouw. Hiervoor is ook infrastructuur aangelegd. Naar schatting 30% van de grondwatervoeding vloeit weg uit het Vlaamse landschap via drainage.” Dat is aanzienlijk. Vaak weten we echter niet waar al die drainageinfrastructuur ligt en hoe die functioneert. Schattingen van Van Hecke (2003) tonen aan dat de drainagegraad verschilt per regio. In West-Vlaanderen lijkt de dichtheid hoog door onder andere het droogleggen van de polders. “Dit alles leidt ertoe dat we onze voorraden niet voldoende aanvullen en ook onvoldoende de neerslag kunnen capteren en vasthouden. Als we minder en slimmer gaan draineren, zullen we waarschijnlijk de snelste vorderingen maken als het gaat om waterbeschikbaarheid.”
Reactief en proactief handelen
Tijdens een extreme droogte komt uitzonderlijk soms een moment waarop er moet gekozen worden welke gebruikers beperkingen opgelegd krijgen voor hun waterverbruik. Voor landbouwers kan dit bijvoorbeeld een captatieverbod betekenen uit oppervlaktewater en/of ondiep grondwater. Om dit op een weloverwogen manier te doen, ontwikkelde VMM voor beleidsmakers een ‘reactief afwegingskader bij waterschaarste en droogte’ en dit samen met meer dan 100 belanghebbenden uit alle sectoren. Op die manier kunnen de socio-economische en ecologische gevolgen van droogte en kosten van noodzakelijke maatregelen beperkt worden tot het absolute minimum.
Garré geeft aan dat er vooral ook proactief gehandeld moet worden. “We moeten er in de eerste plaats voor zorgen dat er geen waterschaarste is”, geeft ze aan. En dat kan volgens de onderzoekster enerzijds door het aanbod te vergroten, en anderzijds de vraag naar water te doen dalen. Het wateraanbod vergroten kan door in te zetten op 3 aspecten: water ruimte geven, minder en ‘slim’ draineren en ten slotte een goed bodembeheer. De landbouwer kan dan weer zijn watervraag beperken door te kiezen voor klimaatrobuuste gewassen en efficiënte irrigatiesystemen.
Water ruimte geven
Het wateraanbod vergroten kan door
De Watergroep zoekt dan weer uit of het principe van ‘aquifer storage and recovery’ toekomstmuziek is in Vlaanderen. Een aquifer is een watervoerende laag in de ondergrond. “In plaats van passief water te laten infiltreren, gebeurt het actief vanuit een andere waterbron via ondergrondse infrastructuur”, legt Garré uit. ‘Het grondwater is immers nog steeds onze meest betrouwbare reserve’.
Minder en ‘slim’ draineren
Duurzaam bodembeheer
Rassenkeuze en efficiënt irrigeren
Coöperatieve aanpak nodig
De problematiek rond water is alvast doorgedrongen bij elke landbouwer. Garré merkt op dat veel landbouwers zelf initiatief nemen op hun erf. “Maar eigenlijk moet de waterproblematiek coöperatief worden aangepakt. Het topic zit versnipperd in het beleid en er is een kluwen van regels en instanties. Dat staat innovatie soms in de weg. Daarnaast moet je waterbeheer altijd met een integrale bril bekijken. Het gaat bijvoorbeeld niet alleen over de kwantiteit, maar ook de kwaliteit. Het wordt bovendien ook gelinkt aan bedrijfseconomie. Systeemdenken is daarom zeer belangrijk, en er moet nagedacht worden over structurele oplossingen”, concludeert de onderzoekster.
In Vlaanderen zijn er al enkele voorbeelden waarbij coöperatief wordt gewerkt. Al langer bekend is het coöperantennetwerk Inero, waarbij het groenteverwerkend bedrijf Ardo gezuiverd afvalwater ter beschikking stelt voor coöperant-landbouwers. Ook Aquafin hielp de landbouwer vooruit tijdens de droogteperiodes van 2017 en 2018. Landbouwers konden namelijk op tijdelijke basis gezuiverd afvalwater ophalen, mits het afsluiten van een overeenkomst en een administratieve vergoeding. Dit jaar ging dan weer het project ‘Gezuiverd afvalwater voor subirrigatie’ in Kinrooi van start, waarbij gezuiverd afvalwater van Aquafin hergebruikt kon worden voor peilgestuurde drainage met de subirrigatietechniek.