Urolithiasis bij kalveren: Wees stenen in de blaas tijdig de baas
Verstopping van de urinewegen door urolieten kan grote tot zelfs fatale gevolgen hebben voor runderen. Daarom zijn preventie en een vroegtijdige diagnose erg belangrijk.
U rolithiasis is een algemene term voor de vorming en aanwezigheid van stenen, ook calculi of urolieten genoemd, in het urinair stelsel. Het is een aandoening die bij vele diersoorten beschreven is en ook regelmatig voorkomt bij kalveren en mestdieren. De stenen vormen zich bij zowel mannelijke als vrouwelijke dieren, echter zullen ze bijna uitsluitend bij stieren aanleiding geven tot verstopping van de urinewegen, wat dodelijk kan zijn. De eerste tekenen van urolithiasis uiten zich vaak in met korte stralen plassen en gruisvorming op de haren aan het uiteinde van de schacht. Deze urolieten kunnen vervolgens ter hoogte van vernauwingen de urineweg van mannelijke kalveren volledig afsluiten, waardoor het dier belemmerd wordt om te plassen. Het daaropvolgend opzetten van de blaas uit zich in frequent persen en eventueel zelfs uitzetten van het abdomen. Om scheuren van de urineweg of blaas of onherroepelijke schade aan de nieren te voorkomen, is een vroegtijdige diagnose cruciaal. Operatie is immers frequent noodzakelijk. Gezien de slechte prognose is preventie het allerbelangrijkste.
Oorzaak van de problemen
De urolieten ontstaan door het neerslaan van mineralen in de urine. Aan de initieel kleine stenen zullen zich over een lange periode steeds meer mineralen hechten, waardoor ze groot genoeg worden om uiteindelijk de urineweg te blokkeren. In de meeste gevallen zal een mineralensoort overheersen, maar toch kunnen ook meerdere soorten aanwezig zijn.
Bouw urinewegen Verschillende factoren werken de vorming van urinestenen en de totale verstopping van de plasbuis in de hand. In eerste instantie is de bouw van de urinewegen bij het rund van belang. De urethra, het deel van de urineweg die de verbinding vormt tussen de blaas en de buitenwereld, is bij stierkalveren langer en smaller dan bij vaarskalveren en andere diersoorten. Ook is er een extra vernauwing bij de S-vormige bocht ter hoogte van de penis. Hier blijven stenen sneller vast zitten en zullen ze de urinelozing soms gedeeltelijk maar vaak volledig blokkeren. Dit in tegenstelling tot bij vaarskalveren waar de gevormde urinestenen ofwel aanwezig blijven in de blaas ofwel met de urine, langs de korte en brede urethra, naar buiten zullen gespoeld worden.
Voeding Een tweede belangrijke oorzaak is de voeding van de dieren. Voeding is een sterk bepalende factor. Daarom is urolithiasis voornamelijk belangrijk in sectoren waar de dieren grote hoeveelheden krachtvoeder aangeboden krijgen. Snel verteerbare en energierijke rantsoenen met weinig ruwvoeder en slecht gebalanceerde mineralengehaltes zijn vaak de oorzaak van de vorming van kristallen. Afhankelijk van welke tekortkomingen zich in het voeder voordoen, zullen er andere soorten urolieten gevormd worden. Stenen in de urinewegen worden voornamelijk gevonden bij kalveren met een leeftijd van 3 tot 5 maanden. In deze fase van het leven krijgen ze te maken met een voederverandering, waarbij de dieren in eerste instantie minder drinken en vervolgens een hogere concentratie graan in het krachtvoeder krijgen. Normale urine van runderen is reeds alkalisch, deze omslag zal daar echter verder aan bijdragen. De urine wordt geconcentreerder en minder zuur, wat het neer- slaan van de mineralen in de hand werkt.
Drinkwater Naast voeder is ook de watervoorziening een niet te onderschatten onderdeel dat bijdraagt tot de vorming van stenen. Onvoldoende drinkwateropname zal zorgen voor een meer geconcentreerde urine, waardoor er vlugger kristallisatie en steenvorming kan ontstaan. Naast de kwantiteit is ook de kwaliteit van het water hierbij van belang. De kwaliteit van water wordt door runderen bepaald op basis van geur, kleur en smaak. Drinkbakken kunnen vervuild worden met mest, urine, voeder, algen of andere organismen die allen hierop hun weerslag hebben. Onsmakelijk of stinkend water zal het dier weerhouden om voldoende liter water te drinken. Daarbovenop nemen runderen de grootste hoeveelheden op wanneer het water een temperatuur van 15-20 °C heeft.
Overige factoren Als laatste zijn er nog enkele overige factoren die eerder voor het individuele dier van belang zijn. Zo kan nierschade, ongeacht de oorzaak, aanleiding geven tot kristallen doordat grotere eiwitten in de urine terechtkomen. Deze kunnen vervolgens als aanhechtingsplaats voor mineralen dienen. Op een gelijkaardige manier zijn urineweginfecties ook predisponerend, omdat ze de pH van de urine verhogen waarbij de mineralen sneller zullen neerslaan. In enkele gevallen is de oorzaak te zoeken bij specifieke planten die de dieren gegeten hebben, zoals bepaalde soorten klaver.
Soorten stenen
Er zijn vele verschillende typen urolieten, allen bestaand uit een andere mineralensamenstelling. Zo zijn de predisponerende factoren en ‘ideale’ omstandigheden voor elke soort steen anders. De meest voorkomende soort in België zijn de struvietstenen. Deze worden vaak gezien bij dieren waar het voeder veel granen, eiwit en magnesium bevat. Zulke voeders geven vaak aanleiding tot een lage calcium/fosfor-verhouding, waardoor mineralen in de urine sneller zullen neerslaan. Calcium fosfaatstenen zijn de tweede meest geziene. In tegenstelling tot bij struvieten dient het magnesiumgehalte laag te zijn, aangezien hoge gehaltes de binding van calcium met fosfor tegenwerken. Andere types, zoals calciumoxalaat, -carbonaat of silicastenen, zijn van minder groot belang in België.
Urolithiasis is te voorkomen
Bij de problematiek rondom urolithiasis staat preventie centraal. De preventieve maatregelen zijn vooral gebaseerd op een gebalanceerd rantsoen en op het verhogen van de wateropname. Men kan op verschillende niveaus preventieve maatregelen nemen.
Eerst en vooral, zoals reeds vermeld, dient men de juiste verhouding van mineralen in het voeder te bekomen. Met name calcium en fosfor, in een verhouding van respectievelijk 2 tegenover 1, zijn van groot belang, aangezien de concentratie in het voeder rechtstreeks effect heeft op de concentratie ervan in de urine. Ook het voorzien van voldoende structuur is nodig, zodat de dieren voldoende herkauwen, waarbij fosfor wordt uitgescheiden via het geproduceerde speeksel. Rantsoenen met veel krachtvoeder geven dus enerzijds een hogere aanvoer van mineralen en anderzijds een verminderde fosforuitscheiding, zodat de uiteindelijk concentratie van mineralen in de urine hoger zal zijn.
Als het voeder in evenwicht is, beoordeelt men het best de watervoorziening. Een goede watervoorziening is cruciaal in de preventie van urolithiasis. Het voorzien van smakelijk water waarmee alle dieren zonder problemen hun dorst kunnen lessen kan problemen voorkomen. Om het dorstgevoel, en dus de wateropname, te stimuleren kan men natriumchloride aan het rantsoen toevoegen. Het zout kan op verschillende manieren worden toegevoegd, maar mag nooit in het drinkwater opgelost worden. De meest efficiënte manier is het mengen onder het rantsoen waarbij men de grens van 3-5% van de totale drogestofopname van het dier niet mag overschrijden.
Indien er na deze stappen nog steeds problemen zijn, kan men het aanzuren van de urine overwegen. Bij het verzuren stijgt de oplosbaarheid van mineralen en neemt de kans op het ontstaan van stenen af. De urine kan verzuurd worden door het toevoegen van ammoniumchloride of calciumchloride aan het rantsoen. Het gebruik van ammoniumchloride is in België enkel toegestaan als verwerkt product in een aanvullend diervoeder en niet langer meer als pure stof. Het goedkopere calciumchloride kan wel gebruikt worden, maar is minder efficiënt in het verzuren van de urine. Anderzijds levert calciumchloride wel calcium aan, waardoor onevenwichtige calcium/fosfor-verhoudingen in het rantsoen bijgestuurd kunnen worden richting de norm.
Wees waakzaam
Men kan concluderen dat obstructies van de urinewegen door urolieten grote tot zelfs fatale gevolgen kunnen hebben voor het dier.
Door het nemen van de juiste preventieve maatregelen en snel te handelen bij het ontstaan van de eerste symptomen, kunnen problemen voorkomen worden. Wees dus waakzaam voor gruisvorming aan het preputium en onderschat de problematiek niet.
