Stekelbessen: geen plantjes om zonder handschoenen aan te pakken

De kruisbes is een makkelijke plant, met veel opbrengst, die weinig onderhoud vraagt maar jammer genoeg wel venijnige stekels heeft. Dat nadeel weegt echter niet op tegen de voordelen, zeker als men kiest voor een struik op stam, of als men ze aanplant in een haagsysteem, waardoor de oogst gemakkelijker en overzichtelijker verloopt. Bovendien hebben ze helemaal niet veel ruimte nodig om veel vruchten voort te brengen en zijn ze dus zeer geschikt voor kleine tuinen.

Botanisch

De kruisbes behoort tot de ribesfamilie ( Grossulariaceae ) , een plantenfamilie die slechts 1 geslacht omvat namelijk ribes . De 150 soorten binnen dit geslacht komen voor op het noordelijk halfrond en in de Andes. Wij kennen dit geslacht voornamelijk door de verschillende bessenstruiken die ertoe behoren, zoals de aalbes (witte en rode bes), de zwarte bes, de jostabes en de in het voorjaar opvallend bloeiende sierbes ( Ribes sanguineum ). De kruisbes ( Ribes uva-crispa ) komt in België ook gewoon in de natuur voor, waar hij vooral wordt aangetroffen langs bosranden, in heggen en struwelen, op beekoevers en in de zeeduinen. Hij geeft de voorkeur aan licht of half beschaduwde plaatsen op vochtige, liefst kalkrijke gronden. De struik bloeit in april en mei, met eerder onopvallende geelgroene bloemen die in groepjes van 3 aan de jonge takken verschijnen. De groenachtig gele of paarsrode bessen zijn borstelig behaard en worden 1 tot 2 cm groot.

Kruisbessen in de tuin

Kruisbessen worden het best aangeplant in het rustseizoen (september tot maart), met een voorkeur voor het najaar. De hergroei verloopt dan vlotter en de kans is groot dat men het volgende jaar al een redelijke opbrengst heeft. Struiken worden het best aangeplant met een tussenafstand van 1,5 m en 2 m tussen de rijen. Plant ze niet te diep, anders vormt de struik vervelende grondscheuten die telkens moeten weggesnoeid worden. Na het planten mogen de takken teruggeknipt worden tot ongeveer een lengte van 10 cm (net boven een oog dat naar buiten wijst).

Als gevolg van deze snoei zullen in het volgende seizoen talrijke nieuwe, krachtige scheuten ontstaan, waarbij men moet streven om 5 tot 8 krachtige takken over te houden. Wie het wat groter ziet en meerdere struiken wil aanplanten, kan ze op een rij planten, het zogenaamde haagsysteem, waarbij men 1, 2 of 3 takken opkweekt en dan aanbindt aan een raamwerk van steunpalen, waartussen een 5-tal leidraden worden gespannen waaraan de takken kunnen worden aangebonden. Kruisbessen worden ook vaak aangeboden op een stammetje. Zorg voor een stevige steunpaal die hoger is dan de kroon van de plant, zodat ook de hoofdloot van de kroon kan aangebonden worden om te vermijden dat de kroon uitbreekt ter hoogte van de entplaats.

Snoei bij kruisbessen

Kruisbessen dragen het meeste vruchten op hout dat het vorig seizoen is gevormd (eenjarig hout) en ook nog wel wat op ouder hout. De snoei is er dan ook voornamelijk op gericht om voldoende nieuwe scheuten te krijgen en om de sporen te behouden (korte stukjes ouder vruchthout die elk jaar een klein stukje nieuw hout vormen, waardoor ze amper in lengte toenemen, maar wel veel vruchten dragen).

De snoei bestaat enerzijds uit onderhoudssnoei (verwijderen van grondscheuten, kruisende takken, zieke takken en naar binnen groeiende takken) en anderzijds uit verjongingssnoei om voldoende jong hout in de struik te behouden. Knip daartoe de nieuwgevormde verlengenis van de zijtakken met ongeveer de helft terug, afhangende zijtakken op een oog dat naar boven is gericht, steilere zijtakken op een oog dat naar buiten gericht staat. De nieuwgevormde zijscheuten worden niet gesnoeid. Snoei oudere zijscheuten weg, zodat er minstens 10 cm tussen de zijtakken zit. Kruisbessen op stam worden gelijkaardig gesnoeid.

Snoei bij het haagsysteem

Bij het haagsysteem worden enkel de zijscheuten behouden die uit de haag groeien. Deze worden niet gesnoeid. Zijscheuten die in de rijrichting groeien, worden volledig weggesnoeid. Meerjarig hout wordt jaarlijks weggesnoeid (tot stompjes van enkele cm) en vervangen door jonge, jaarse scheuten met voldoende (minstens 10 cm) tussenafstand. De snoei van goed dragende struiken kan het best gebeuren na de oogst (zomersnoei). Snoeien in het voorjaar (februari – maart) kan ook. Dit stimuleert echter de groei, waardoor er veel jong hout ontstaat (goed voor verjonging van oudere, minder goed dragende struiken) maar levert minder vruchten.

Goede tuinrassen

Oude rassen worden vaak massaal aangetast door meeldauw. Dat is meteen de voornaamste reden waarom de kruisbes uit vele tuinen verdwenen is. Die schimmel bedekt de uiteinden van de twijgen met een viltige witte aanslag en veroorzaakt bruine vlekken op de dan niet meer eetbare bessen. Gelukkig zijn er de laatste jaren goede meeldauwtolerante rassen op de markt gekomen.

Invicta Een ras met een breedgaande groei is Invicta. Het vormt een robuuste struik die goed tolerant is tegen meeldauw. Het is een echte 'stekelbes' met veel stekels op de twijgen en een hoge opbrengst. De bessen rijpen matig vroeg (2° helft juli), zijn groot, lichtgroen van kleur, licht behaard en hebben een verfijnde, zure smaak. Bij hevige regenval hebben de bessen de neiging om te knappen bij het afrijpen.

Hinnonmäki Gold Een matig sterk groeiende soort met gele, niet erg behaarde bessen is Hinnonmäki Gold Deze soort heeft een aangename smaak en rijpt vanaf half juli. De bessen knappen niet snel en blijven lange tijd goed aan de struik.

Hinnonmäki Röd Een sterke groeier met een hoge opbrengst aan rode, uitstekend smakende bessen is Hinnonmäki Röd. Deze soort rijpt pas laat op het seizoen (begin augustus) af.

Rokula De matig grote, donkerrode bessen van de Rokula hebben een gladde schil en een heel goede smaak, maar hebben de neiging tot knappen als ze helemaal rijp zijn. Ze rijpen al vanaf eind juni, maar kunnen door hun vroege bloei wel last hebben van late nachtvorst.

Tuintips

Kruisbessen zijn zelfbestuivend, 1 struikje volstaat om te kunnen genieten van de heerlijke bessen.

Kruisbessen groeien het best op een zonnige plaats, maar zijn in vergelijking met andere bessensoorten vrij schaduwtolerant. Te felle zon kan zelfs aanleiding geven tot zonnebrand bij de rijpende bessen. Ze doen het goed in de halfschaduw of zelfs als onderbeplanting onder andere (fruit)bomen. Bessen van 'schaduwplanten' smaken vaak wat zuurder.

Geert Brantegem